Ναρκισσισμός

Γράφει η Μαρία Ξανθοπούλου, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια

Η Ναρκισσιστική Προσωπικότητα πήρε την ονομασία της από τον μύθο του Νάρκισσου, σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, ο Νάρκισσος ήταν ένας πανέμορφος νέος, που ερωτεύτηκε τον εαυτό του, όταν αντίκρισε το είδωλο του στο καθρέφτισμα των νερών μιας λίμνης. Το πάθος του για το ίδιο του το είδωλο ήταν τόσο παράφορο και ακατανίκητο, που στην προσπάθεια του να αγγίξει την αντανάκλαση του στο νερό, έπεσε στα νερά της λίμνης και πνίγηκε.

Η έννοια του Ναρκισσισμού απασχόλησε από πολύ νωρίς τους ειδικούς. Σύμφωνα με τον Freud, ο Ναρκισσισμός αποτελεί έκφραση του ενστίκτου αυτοσυντήρησης, με κύρια χαρακτηριστικά την μεγαλομανία και την απόσυρση ενδιαφέροντος από τον εξωτερικό κόσμο. Κι όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει, «Ο ισχυρός εγωισμός είναι προστασία για να μην αρρωστήσουμε, όμως τελικά θα αρρωστήσουμε, αν δεν καταφέρουμε να αγαπήσουμε». Σύμφωνα λοιπόν, με την Φροϋδική ανάλυση του ναρκισσισμού, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ναρκισσιστής κατανοεί την πραγματικότητα μέσα από εικόνες του Εγώ.

Υπό το πρίσμα της Θεραπείας Σχημάτων του J. Young, μιας προσέγγισης Γνωστικής – Συμπεριφορικής προέλευσης, τα κύρια σχήματα ενός Ναρκισσιστή είναι: Συναισθηματική Στέρηση, Ελαττωματικότητα/Ντροπή και Αυτονόητο Δικαίωμα/Μεγαλομανία. Όλοι μας έχουμε κάποια στοιχεία στην προσωπικότητα μας που θα μπορούσαν να παραπέμψουν σε κάποια Δομή Προσωπικότητας. Τα στοιχεία αυτά συνδέονται με τα βιώματα μας κατά την παιδική ηλικία και εφηβεία και σε ορισμένους ανθρώπους εκδηλώνονται σε επίπεδο Διαταραχής, λόγω βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων και εκλυτικών γεγονότων. Ουσιαστικά το άτομο υιοθέτει κάποιες συγκεκριμένες συμπεριφορές ως παιδί ή έφηβος, προκειμένου να ανταπεξέρχεται, συμπεριφορές που στην ενήλικη πλέον ζωή του δεν είναι λειτουργικές.

Σαφώς η πορεία του κάθε ανθρώπου είναι διαφορετική, ωστόσο υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά στοιχεία που συναντώνται στο ιστορικό παιδικής ηλικίας αυτών των ατόμων. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Young, έχουν παρατηρηθεί τέσσερις κοινοί παράγοντες: μοναξιά και απομόνωση, ανεπαρκή όρια, ιστορικό εκμετάλλευσης ή χειραγώγησης και υπό όρους επιδοκιμασία. Οι περισσότεροι Ναρκισσιστές υπήρξαν μοναχικά παιδιά, που δεν βίωσαν την ανιδιοτελή και αυθεντική αγάπη από τους γονείς τους·δεν οριοθετήθηκαν από νωρίς με σαφή και επαρκή όρια, καθώς οι γονείς τους ικανοποιούσαν τα χατίρια τους σε όλα τα επίπεδα εκτός από το επίπεδο του συναισθήματος. Στις περισσότερες περιπτώσεις ατόμων με Ναρκισσιστική Προσωπικότητα, το παιδί εισέπραττε από τους γονείς ως επί το πλείστον αντικρουόμενες συμπεριφορές. Αφενός, ο ένας γονέας ήταν αφοσιωμένος, προσέφερε προνομιούχα μεταχείριση και έθετε ανεπαρκή όρια, βασίζοντας τη συμπεριφορά του στην ικανοποίηση των δικών του αναγκών παρά του παιδιού. Στον αντίποδα ο άλλος γονέας ήταν απορριπτικός, επικριτικός και απόμακρος. Έτσι το παιδί λάμβανε αντικρουόμενα μηνύματα: ο ένας γονέας υπερενίσχυε την αξία του, ενώ ο άλλος την υποτιμούσε. Συμπληρωματικά, οι περισσότεροι Ναρκισσιστές υπήρξαν χαρισματικά παιδιά, γεγονός που ενίσχυε την προαναφερθείσα συμπεριφορά των γονέων. Ως παιδιά πιέζονταν να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των γονέων από φόβο μήπως χάσουν την προσοχή τους. Ωστόσο και σε αυτή την περίπτωση τα μηνύματα ήταν αντικρουόμενα, καθώς απολάμβαναν ξεχωριστή φροντίδα αξιοποιώντας τα χαρίσματα τους, αλλά βρίσκονταν αντιμέτωποι με την απαξίωση, όταν φέρονταν ως φυσιολογικά παιδιά. Εκτός του ότι εξαρχής διδάσκονταν ότι η αναγνωσιμότητα ενός ανθρώπου καθορίζει και την αξία του, έρχονταν αντιμέτωποι από πολύ νωρίς με στερεοτυπικές και καθωσπρεπικές συμπεριφορές, που συνδέονταν με την εικόνα του ατόμου προς την κοινωνία και ήταν σημαντικότερες από την συναισθηματική έκφραση.

Συναντώντας έναν ενήλικα Ναρκισσιστή, πολλές φορές βρισκόμαστε ενώπιον ενός ατόμου με γοητευτικό παρουσιαστικό, εγωκεντρικό και ψυχρό, μεγαλομανές και αλαζονικό, ένα άτομο που στερείται εμπάθειας, είναι χειριστικό και αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό. Ωστόσο, βλέποντας λίγο βαθύτερα μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι πρόκειται για ένα άτομο άκρως ανασφαλές, εξαρτημένο από την επιβεβαίωση μιας προαπαιτούμενης ιδανικής εικόνας σύμφωνα με στερεοτυπικά δεδομένα. Πρόκειται για προσωπικότητες εξαιρετικά εύθραυστες τόσο στην κριτική όσο και την αυτοκριτική, που λατρεύουν την «περσόνα», το είδωλο και όχι τον πραγματικό, βαθύτερο εαυτό. Ένας Ναρκισσιστής είναι επί της ουσίας ένα μοναχικό παιδί, που δεν βίωσε τη αυθεντική και ανιδιοτελή αγάπη, που η αυτοεκτίμηση του είναι απόλυτα συνυφασμένη από την επιδοκιμασία τρίτων. Ήδη από την παιδική του ηλικία εκπαιδεύτηκε να λαμβάνει προσοχή και φροντίδα ως ανταμοιβή για δεξιότητες και συμπεριφορές που συνδέονταν με την εικόνα του και όχι με τον πραγματικό του εαυτό. Για τον λόγο αυτό είναι δύσκολο για έναν Ναρκισσιστή να αντιληφθεί τον πραγματικό του εαυτό πίσω από το ιδανικό είδωλο και τα δικά του πραγματικά «θέλω» πίσω από τις μαθημένες επιθυμίες των σημαντικών άλλων.

Όπως σε όλες τις περιπτώσεις Ψυχικών Διαταραχών, έτσι και στην περίπτωση των Διαταραχών Προσωπικότητας, είναι πολλοί οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εκδήλωση τους, όπως κοινωνικοί, πολιτισμικοί, βιολογικοί κ.ο.κ.. Η Ναρκισσιστική Προσωπικότητα ως Διαταραχή συναντάται περίπου στο 2% του καταγεγραμμένου πληθυσμού με Διαταραχή Προσωπικότητας. Ωστόσο στα πλαίσια των κοινωνικών αλλαγών των τελευταίων δεκαετιών, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Ναρκισσισμός ως χαρακτηριστικό δεν μας ξενίζει. Ζούμε στην εποχή της εικόνας, σε μια εποχή που τα πάντα συνδέονται με το «φαίνεσθαι» και όχι με το «είναι» και καθημερινά συμμετέχουμε σε έναν αγώνα τελειοθηρίας που βασίζεται σε κοινωνικά στερεότυπα, αδυνατώντας να εστιάζουμε στην ολοκλήρωση του βαθύτερου εαυτού μας.

Μήπως ήρθε η ώρα να σταματήσουμε να κοιτάμε απλά στον καθρέφτη, αλλά να δούμε αυτόν τον άλλο που κρύβεται πίσω από την αντανάκλαση μας; Μήπως ήρθε η ώρα να σταματήσουμε να προβάλλουμε ένα ιδανικά δομημένο είδωλο, αλλά να αφήσουμε να ξεδιπλωθεί από μέσα μας ο πραγματικός μας εαυτός, με τις αδυναμίες και τις ιδιαιτερότητες μας; Ίσως έτσι μπορέσουμε να γνωρίσουμε ποιοι πραγματικά είμαστε και ποιοι πραγματικά είναι οι άνθρωποι γύρω μας. Ίσως έτσι αντιληφθούμε την ανθρώπινη φύση μας και βρεθούμε ένα βήμα πιο κοντά στην προσωπική μας ολοκλήρωση…