"200 χρόνια από την μάχη της Βέροιας και της Παναγίας Δοβράς. Η μάχη της Δοβρά 12-13 Μαρτίου 2022" (Β΄ Μέρος)

"200 χρόνια από την μάχη της Βέροιας και της Παναγίας Δοβράς

Η μάχη της Δοβρά 12-13 Μαρτίου 2022"

Β΄ Μέρος

Επιμέλεια, Ασβεστάς Βασίλης 

Η πρώτη μέρα της πολιορκία της Παναγία Δοβρά (12 Μαρτίου 1822)

Ο Μεχμέτ αγάς βλέποντας τις τουρκικές απώλειες και το βάθος που είχαν καταφέρει να εισχωρήσουν οι επαναστάτες αναγνώρισε, κατά την επίσκεψη του στο πεδίο μάχης μέσα στη Βέροια, ότι είχε να κάνει με ικανότατους και έμπειρους αντιπάλους. Η κατάσταση του αντιπάλου τον έκανε να παραμείνει άπραγος για αρκετές μέρες καθώς πίστευε ότι η δύναμη των επαναστατημένων Ελλήνων που βρίσκονταν στην περιοχή ήταν το δόλωμα για να εξέλθει από την πόλη και μια άλλη επαναστατική δύναμη να κάνει νέα επίθεση κατ’ αυτής.

Στο διάστημα αυτό κατάφερε να κάμψει το φρόνημα των Βεροιαίων με ομαδικές συλλήψεις, ομηρίες, σκληρές ανακρίσεις, αυστηρή επιτήρηση των εισερχόμενων και εξερχόμενων και γενικότερη τρομοκράτηση του χριστιανικού πληθυσμού. Επίσης επιβεβαίωσε το γεγονός ότι οι ενισχύσεις που περίμεναν οι επαναστατημένοι από τον Όλυμπο είχαν καθηλωθεί στον Κολινδρό, έτσι το ενδεχόμενο να βρεθεί μεταξύ δύο πυρών δεν υφίστατο πλέον. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:15)

Έτσι στις 12 Μαρτίου 1822, κινήθηκε κατά των επαναστατών, εκστράτευσε λοιπόν με 4.000 οπλίτες και ένα τμήμα ιππικού και την βοήθεια εξοπλισμένων Βεροιαίων Οθωμανών.  (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:15. Κολτσίδας, 2012:356. Χιονίδης, 1985:6)

Ο Καρατάσος με 250 άνδρες οχυρώθηκε εντός του μοναστηριού. Ο Σιούγκαρας με τους άνδρες του κατέλαβε την περιοχή του Κρεβατά καθώς και το βόρειο λόφο προς την πλευρά του Τουρκοχωρίου -σημερινή Πατρίδα-. Τέλος ο Ζαφειράκης με τον Ραμαντάνη είχαν καταλάβει τις πλαγιές των λόφων που οδηγούσαν προς την Διοβορνίτσα -σημερινός Τρίλοφος-, ώστε να μπορούν ανά πάσα στιγμή να σπεύσουν προς βοήθεια του Καρατάσου είτε του Σιούγκαρα. Συνολικά οι επαναστάτες διέθεταν γύρω στους 700 άνδρες στην περιοχή. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:15)

Την πρώτη μέρα της πολιορκίας, οι Τούρκοι πραγματοποίησαν δύο σφοδρές πολύωρες επιθέσεις που διήρκησαν μέχρι το απόγευμα που έληξαν με υποχώρηση των Τούρκων και με μεγάλες απώλειες.

Η δεύτερη μέρα της μάχη της Δοβρά (13 Μαρτίου 1822)

Κατά τη δεύτερη ημέρα των επιθέσεων τα σώματα του Ζαφειράκη και Γάτσου ρίχτηκαν κι αυτά στη μάχη και σε συνεργασία με τους άνδρες του Σιούγκαρα απέκρουσαν όλες τις επιθέσεις των πολιορκητών από τους γύρω λόφους της μονής, δίνοντας μεγάλη βοήθεια στον Καρατάσιο και τους άνδρες του. Η σύγκρουση διήρκησε μέχρι την νύχτα. Τότε μόνο ο Μεχμέτ αγάς διέταξε παύση του πυρός και υποχώρηση, αφήνοντας όμως γύρω από την μονή ικανό αριθμό από φρουρές για να επιτηρούν τους πολιορκημένους. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:14)

Αργά το βράδυ, βλέποντας ο γερό-Καρατάσος ότι ήταν πλέον πολύ δύσκολο να σπάσουν την πολιορκία, αποφάσισε να αποχωρήσει από τη Μονή. Βγήκαν από την μονή με όλο τους τον οπλισμό, τους τραυματίες και τους νεκρούς τους και ακολούθησε η ένωση με υπόλοιπες δυνάμεις προκειμένου να προετοιμαστούν για να προληφθεί τυχόν επίθεση των Τούρκων εναντίον της Νάουσας. 

Οι τουρκικές πηγές αναφέρουν την ύπαρξη χιλίων και πλέων νεκρών, άλλες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό στις δύο χιλιάδες και ανάλογο αριθμό τραυματιών. Από την πλευρά των Ελλήνων υπήρχαν 4-13 σκοτωμένοι και σαράντα τραυματίες επαναστάτες. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:15. Χιονίδης, 1985:6)

Αυτό ήταν και το τέλος της μάχης της Παναγία Δοβρά που είχε σαν αποτέλεσμα την κατάληψη της Μονής την επόμενη μέρα από τους Τούρκους, τη λεηλασία και την πυρπόλησή της καθώς και τις φρικαλεότητες κατά των μοναχών και του ηγούμενου της Μονής, Γερασίμου που απαγχονίστηκε στη Βέροια. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:13. Καγκελίδου 1993:29. Οικονόμου, 2005)

Ιερά Μονή Παναγίας Κουκουμητριώτισσας ή Ελεούσας, σήμερα φέρει το όνομα Δοβρά. (Φ.Α.Δ.)

Δολοφονίες, πυρπολήσεις και αιχμαλωσίες στην περιοχή της Βέροιας

Μετά την ήττα των Τούρκων στη μονή της Παναγίας Δοβρά, συνελήφθησαν περίπου 80 πρόκριτοι της Βέροιας, πενήντα δύο γυναικόπαιδα από τα χωριά Άνω και Κάτω Λοζίτσα και 35 από το χωριό Δοβρά. Ο Μεχμέτ Αγάς, δήμευσε τις περιουσίες τους και τους οδήγησε στον Κατή ο οποίος άλλους τους ελευθέρωσε με πληρωμή, δύο από αυτούς καρατομήθηκαν,  ενώ άλλοι δέκα οκτώ πέθαναν από κακουχίες στη Θεσσαλονίκη, που είχε γίνει ένα απέραντο σκλαβοπάζαρο. (Κολτσίδας, 2012:358)

Πλατεία Ωρολογίου – Βέροια. (Φ.Α.Δ.) 

Ο Γάλλος πρόξενος Φρανσουά Σαρλ Υγκ Λοράν Πουκβίλ (1770-1838)

Ο Γάλλος πρόξενος στα Γιάννενα και συγγραφέας Φρανσουά Σαρλ Υγκ Λοράν Πουκβίλ (1770-1838), που καθιερώθηκε ως Πουκεβίλ γράφει ότι συνελήφθησαν 74 πρόκριτοι της Καραφέροιας -Βέροιας- ως όμηροι και ότι τους φυλάκισε ο Λουμπούτ πασάς, αφού τους οδήγησε δεμένους δύο-δύο με μεγάλες αλυσίδες. Τελικά, τους βασάνισαν σε ένα υγρό υπόγειο και τους περιλούσανε με καυτό λάδι ή νερό, με αποτέλεσμα να αντέξουν μονάχα τριάντα τέσσερις, ενώ οι υπόλοιποι σαράντα λυτρώθηκαν με τον θάνατο. Εκείνοι που σώθηκαν εξαγοράσθηκαν, με μεγάλα λύτρα από συγγενείς τους και μεταφέρθηκαν στη Βέροια. 

Ο Γάλλος πρόξενος Φρανσουά Σαρλ Υγκ Λοράν Πουκβίλ (1770-1838). (Φ.Α.Δ.)

Η σφαγή των Πατέρων της Μονής της Καλλίπετρας στη Ραχιά Βεροίας

Ο Μεχμέτ Αγάς, πυρπόλησε τα περισσότερα ελληνικά χωριά από την Έδεσσα μέχρι την Βέροια, λήστεψε και έκαψε τα μοναστήρια της Δοβρά, της Καλλίπετρας και του Τιμίου Προδρόμου. Οι πατέρες της μονής της Καλλίπετρας στη Ραχιά Βεροίας, στο σύνολο ογδόντα μοναχοί, μη λογίζοντας τη δική τους τύχη,  έσπευσαν να ειδοποιήσουν τα μοναστήρια από την απέναντι πλευρά του ποταμού Αλιάκμονα κρεμώντας  κόκκινα κιλίμια στις απλωταριές του μοναστηριού, ώστε τα απέναντι μοναστήρια να λάβουν το σήμα και να φύγουν για να σωθούν. Όταν οι Τούρκοι συνέλαβαν του 80 μοναχούς τους οδήγησαν στο αλώνι της μονής δίνοντας τους την ευκαιρία να αλλαξοπιστήσουν. Ουδείς δέχθηκε και έτσι τους αποκεφάλισαν και τους ογδόντα. Ο Καζάς της Βέροιας έγραψε την αιματηρή απόφαση: "οι ραγιάδες μοναχοί, βοήθησαν τους επαναστάτες… για αυτό χαλάμε τη Καλλίπετρα, τα 1200 στρέμματα της γης, κι όλα τα αμπέλια, μύλους, οικόπεδα κι άλλα κατάσχονται… (Παλαμάς, 2020:12-14)

Ιερά Μονή Καλλίπετρας στη Ραχιά Ημαθίας 

Το ολοκαύτωμα της Μονής Τιμίου Προδρόμου

Η  Μονή του Τίμιου Προδρόμου στην άλλη όχθη του ποταμού Αλιάκμονα δεν ξέφυγε από την μανία του εξωμότη και αρνησίχριστου  Εμίν Αγά, αλλά οι άγιοι πατέρες της μονής είχαν καταφέρει εγκαίρως να κρύψουν τα κειμήλια και κυρίως τα τίμια λείψανα. Επιστρέφοντας μετά την καταστροφή βρήκαν καμένη γη, αλλά με πίστη στον Τίμιο Πρόδρομο κατάφεραν, μέχρι το 1835, να ξαναχτίσουν τα καμένα κτίρια και μέρος από το τοιχόκαστρο. (Αρχιμ. Πορφύριος, 2016:19) 

Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Βέροιας. (Φ.Α.Δ.)

Η μανία των Τούρκων στη γη της Ημαθίας

Σειρά είχε η Νάουσα με τα γνωστά στο πανελλήνιο αποτρόπαια εγκλήματα των αιμοσταγών Τούρκων κατακτητών. Μετά τον χαλασμό της Ηρωικής πόλης, ο φανατισμός των Τούρκων επεκτάθηκε και στη γύρω περιοχή.

Ο  Ν. Κασομούλης αναφέρει χαρακτηριστικά: «Είδομεν ένα εσπέρας καιγόμενα όλα τα χωριά του κάμπου και των ακρωρείων, από την  Βέροιαν έως τα Βόδενα». Οι διδομένες εκδοχές είναι διαφορετικές και άλλες αναφέρουν ότι κάηκαν 120 χωριά και κωμοπόλεις, άλλες 50 ή 70.

Ο Φιλιππίδης αναφέρει πως 120 χωριά της Κεντρικής Μακεδονίας έπεσαν τότε θύματα της κατασταλτικής τακτικής. Μετά την επανάσταση τα χωριά του Βερμίου ήταν σωροί ερειπίων.

Αργότερα, κάποιοι από τους παλαιότερους κατοίκους, που είχαν κατορθώσει να επιβιώσουν, επέστρεψαν και ξαναζωντάνεψαν ορισμένα από αυτά, όπως το Αρκοχώρι, τη Φυτιά, τον Τρίλοφο, την Αγία Φωτεινή, ενώ κάποια άλλα έμειναν έρημα από κατοίκους για χρόνια. (Κουκούδης, 2011:293-318)

Επίσης διασώθηκαν τα ονόματα αρκετών χωριών, μερικά από τα οποία όμως δεν ξανακτίστηκαν όπως η Δοβρά, η Μαρούσια, ο Αγιάννης, Διχαλεύρη κ.α. (Χιονίδης, 1985:8)

Πανοραμική άποψη της Νάουσας

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Όσοι σώθηκαν κινήθηκαν προς τα δυτικά και κατέληξαν στη Σιάτιστα, τη Βλάστη, την Κλεισούρα, την Καστοριά και το Κρούσοβο. Οι Μακεδόνες οπλαρχηγοί που κατάφεραν να διασωθούν μεταξύ των οποίων ο γέρο- Καρατάσιος, οι γιοί του και ο Αγγελής Γάτσος, κατέφυγαν στη Νότιο Ελλάδα και ένωσαν τις δυνάμεις τους με τους επαναστατημένους Έλληνες ως το τέλος του αγώνα. (Οικονόμου, 2005:)

Οι μέχρι τότε δράσεις και θυσίες των επαναστατών της Κεντρικής Μακεδονίας καθυστέρησαν σαφώς την επέμβαση ενός σημαντικού τμήματος οθωμανικού στρατού στη νότια Ελλάδα και έτσι δόθηκε ικανός χρόνος στους Μωραΐτες και Ρουμελιώτες να στερεώσουν τις πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες τους.

Όμως, αλλιώς είχε σχεδιαστεί η επανάσταση στη Βόρειο Ελλάδα και άλλη έκβαση πήρε. Γιατί άραγε; 

[Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: https://www.archaiologia.gr/, H οθωμανική αρχιτεκτονική στην πόλη της Bέροιας, Aναστασία I. Mαργιέ, Άννα Σ. Mατσκάνη, Tελειόφοιτες του Tμήματος Aρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής AΠΘ]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΈΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

1. Ακριτίδης Α. (2020). Ο θησαυρός του Γαλακτού. Εκδόσεις Αποστακτήριο.
2. Αρχημανδρίτου Παλαμά, (2020). Λόγος Πανοσιολογιότατου καθηγούμενου κατά την τελετή ενθρόνησης υπό του σεβασμιοτάτου Μητροπολίτου Βεροίας κ.κ. Παντελεήμονος. Ιερά Μονή Θεοτόκου Καλλίπετρας.
3. Αρχημανδρίτου Πορφύριου (2016). Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Πιερίων, Προσκυνητάριον, ήτοι οδηγός του προσκυνητού. Εκδόσεις Αποτομή: Βέροια.
4. Βαλσαμίδης Μ. (2002). ΨΗΦΙΔΕΣ. Βαλσαμίδης Μανώλης: Νάουσα.
5. Βαλσαμίδης Μ. (2009). ΨΗΦΙΔΕΣ τόμος 3ος. Βαλσαμίδης Μανώλης: Νάουσα.
6. Βακαλόπουλος, Κ. (1983). Ο βόρειος ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, 1878-1894. Απομνημονεύματα Αναστάσιου Πηχέωνα, Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 196: Θεσσαλονίκη.
7. Βακαλόπουλος, Α. (1992). Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833. Εκδόσεις Βάνιας: Θεσσαλονίκη.
8. Βασδραβέλλης, Ι. (1950). Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνας, 1796-1832.Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 10: Θεσσαλονίκη.
9. Βασδραβέλλης, Ι. (1952). Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Α' Αρχείον Θεσσαλονίκης, 1695-1912. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 13: Θεσσαλονίκη.
10. Βασδραβέλλης, Ι. (1954). Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Β' Αρχείον Βέροιας - Νάουσας, 1598-1886. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 19: Θεσσαλονίκη.
11. Βασδραβάλλης, Ι. (1950). Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνες 1796-1832. Εκδ. δευτέρα. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Μακεδονική βιβλιοθήκη αριθ. 10: Θεσσαλονίκη. 8ο σ. ιβ' + 346.
12. Βενέδικτου Ιερομονάχου Αγιορείτου (2013). Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνα. Έκδ.: Συνοδίας Σπυρίδωνος ιερομονάχου, Ιερά Καλύβη, Άγιος Σπυρίδων Α’ , Νέα Σκήτη Αγίου Όρους.
13. Γιοβανόπουλος Δημήτριος, (2007). Τo Ρουμλούκι, Ιστορία - Λαογραφία - Συμμετοχή στο Μακεδονικό Αγώνα. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης.
14. Δημητριάδης Β. (1973). Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 39, Θεσσαλονίκη.
15. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΒ΄ (ανάλογα με την έκδοση).
16. Καγκελίδου Π. (1993). ΠΑΤΡΙΔΑ. Μορφωτικός Πολιτιστικός Σύλλογος Κοινότητας Πατρίδας "Ευστάθιος Χωραφάς": Βέροια.
17. Καλλιγάς Ν. (2014). Αναπολώντας στους δρόμους της Βέροιας.
18. Κολτσίδας Α. (2010). Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας κατά το 1822. Αφοί Κυριακίδη: Θεσσαλονίκη.
19. Κολτσίδας Α. (2010). Ιστορία της Βέροιας και της περιοχής με παράλληλη τοπογραφία της πόλης. Πρώτος τόμος. Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη: Θεσσαλονίκη.
20. Κορδάτος, Γ. (1960). Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς. Εκδόσεις 20ος Αιώνας: Αθήνα.
21. Κουκούδης Α, (2000). Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων. Μελέτες για τους Βλάχους 2. Εκδόσεις Ζήτρος,: Θεσσαλονίκη.
22. Κουκούδης Α.(2001). Οι Βεργιάνοι Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της Κεντρικής Μακεδονίας. Μελέτες για τους Βλάχους 4. Εκδόσεις Ζήτρος: Θεσσαλονίκη.
23. Κουκούδης Α. (2011). Οι Βλάχοι στη Νάουσα του 1821:στοιχεία και ενδείξεις. διαχρονικής παρουσίας. Μελετήματα Ημαθίας, Έτος Γ’, Τόμος 3 (2011), Εταιρεία Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Βέροια 2012.
24. Λαμπρίδης Ι. (1888). Ηπειρωτικά Μελετήματα.Τεύχος 3, Κουρεντιακά και Τσαρκοβιστιακά: Εν Αθήναις.
25. Λιάκος Σ. (1965). Η καταγωγή των Βλάχων ή Αρμανίων. Μικροευρωπαϊκές (Βαλκανικές) Μελέτες 2: Θεσσαλονίκη.
26. Λιάκος Σ. (1971). Τί πράγματοι ήσαν οι Σκλαβήνοι (=Asseclae), έποικοι του Θέματος Θεσσαλονίκης, (Δρουγουβίται - Ρυγχίνοι - Σαγουδάτοι). Μικρευρωπαϊκές Μελέτες 4: Θεσσαλονίκη.
27. Μελίκης Γ. (1985). Τα λαογραφικά της Μελίκης
28. Μπάιτσης Δ. ( ). Ο κύκλος της Ζωής και το Δημοτικό τραγούδι της Νάουσας.
29. Μπάλλας Ν. (1962). Ιστορία τους Κρουσόβου. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 56: Θεσσαλονίκη.
30. Μπλιάτκας Θ. (2012). Νάουσα, Νιάουστα, Από την ίδρυση μέχρι και το ολοκαύτωμά της (1383-1822): Πρωταγωνιστές, συμπρωταγωνιστές. Μπλιάτκας Θ.: Νάουσα.
31. Οικονόμου Αλ. (2005). Νάουσα: ο τόπος, το χθες και το σήμερα… Εκδόσεις Πέργαμος: Αθήνα.
32. Οικονόμου Αλ. (2020). Νάουσα Η ΠΟΛΗ ΜΑΣ. Μεταμορφώσεις του Αστικού τοπίου από τον 19^ο στον 20^ο αιώνα. Εκδόσεις I Write.
33. Παπαβασιλείου Α. (1972). Ιστορικά σημειώματα για τους Βλάχους. Βέροια.
34. Παπαδριανός Ι. (1993). Οι Έλληνες απόδημοι στις γιουγκοσλαβικές χώρες, 18ο –20ος αι. Έκδόσεις Βάνιας: Θεσσαλονίκη.
35. Παπάζη Δη. (1995). Ιστορία της Ιεράς μονής Τιμίου Προδρόμου (Σκήτη) Βεροίας. Βέροια σσ. 87
36. Παπατζανετέας Π. (1960). Μακεδονικός Αγών - Απομνημονεύματα.
37. Σόρμας Νι. (2007). Λαογραφικοί απόηχοι του Καταφυγίου Πιέριων – Κοζάνης. Εκδόσεις Μάτι: Κατερίνη.
38. Σταυρόπουλος Β. (1961). Μακεδονικός Αγών – Απομνημονεύματα.
39. Στουγιαννάκης Ε. (1993). Ιστορία της πόλεως Ναούσης, (κατά ανέκδοτον σχεδίασμα Δ. Πλαταρίδη). Έκδοση, Συλλόγου Αποφοίτων 1993: Θεσσσαλονίκη
40. Τάτσης Δ. (1993). Γνωριμία με την επαρχία Κονίτσης. Κόνιτσα.
41. Τζαφερόπουλος Α. (1969). Τουριστικός οδηγός Ημαθίας, Βέροια – Νάουσα – Αλεξάνδρεια - Περίχωρα, Θεσσαλονίκη.
42. Φιλιππίδης Ν. (1881). Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας. Αθήνησι.
43. Χατζηιωάννου Νι. (2010). “ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΧΑΛΑΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ”.
44. Χιονίδης Γ. (1971). Τα ληφθέντα υπό των Τούρκων μέτρα κατά των Ελλήνων επαναστατών του 1821 εις την Μακεδονίαν. Θεσσαλονίκη, σσ.131
45. Χιονίδης Γ. (1981. Νέα στοιχεία για τη χρονολόγηση του "χαλασμού" της Νάουσας και των μοναστηριών στο 1822. Μακεδονικά 21: Θεσσαλονίκη.
46. Χιονίδης Γ. (1984). Ο Μακεδονικός Αγώνας στην περιοχή της Βέροιας
47. Χιονίδης Γ. (1985). Η συμβολή της Βέροιας στην επανάσταση του 1821. Έκδοση του τμήματος της Περιηγητικής Λέσχης της Βέροιας: Βέροια.
48. Χιονίδης Γ. (1988.) Τα έγγραφα του αρχείου του Αλή πασά των Ιωαννίνων της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που αναφέρονται στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία. Μακεδονικά 26: Θεσσαλονίκη.
49. Χιονίδης Γ. (1993). Η Νάουσα, η επανάσταση και ο χαλασμός της το 1822, Νιάουστα. Βασδραβέλλη, Η Νάουσα.
50. Χιονίδης Γ. (1979). Ανέκδοτα έγγραφα και άγνωστα στοιχεία για κλεφταρματολούς και για την επανάσταση (1821-1822) στη Μακεδονία και ιδιαίτερα στον Όλυμπο. Βέροια
51. Χριστοδούλου Α. (1965). Η συμβολή της Βεροίας εις τον Μακεδονικόν Αγώνα 1902-1908

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Baker J. (1876). H Τουρκία στην Ευρώπη.

Capidan, Theodor, (926).  Romanii Nomazi, Cluj.

Gopgevic, Spiridon, (1889). Makedonien und Alt-Serbien, Verl. L. W. Seidel & Sohn, Wien.

Haciu, Anastase N., (1936). Aromanii: comert, industie, arte, expasiune, civilizatie, Tip. Cartea Putnei, Foscani.

Leake, William Martin, (1835). Travels in Northern Greece, vol.III, London.

Pouqueville, François, (1995) Ταξίδι στην Ελλάδα, Μακεδονία - Θεσσαλία, εκδόσεις Αφοί Τολίδη, Αθήνα.

Thompson, Maurice S. - Wace, Alan J. B., (1989). Οι Νομάδες των Βαλκανίων: Περιγραφή της ζωής και των εθίμων των Βλάχων της Βόρειας Πίνδου. Εισαγωγή-σχόλια: Νίκος Κατσάνης, μετάφραση: Πάνος Καρογιώργος, Αφοί Κυριακίδη, Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Τρικάλων 2, Θεσσαλονίκη. 

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αρχιμανδρίτη π. Ανθόπουλος Δ. (χ.χ.ε.). «Η μάχη της Δοβρά». Παύλειος λόγος: Βέροια.
2. Βέτσος Αν. (2019). «Το άγνωστο ολοκαύτωμα της Νάουσας στις 22 Απριλίου 1822». https://pierikialithia.blogspot.com/2019/04/t-22-1822.html
3. Καραούλη Μ. (χ.χ.ε.). «Το άγνωστο ολοκαύτωμα της Νάουσας». Εφημερίδα Μακεδονία.
4. Μέρτζος Ν. (2020). «Εθνεγερσία και θυσία της Μακεδονίας». http://www.fatsimare.gr/kserete-oti/2020/01/30/ethnegersia-kai-thysia-tis-makedonias
5. Μητροπολίτου κ.κ. Παντελεήμονος , (2010). «Ο χαλασμός της Νάουσας, 1822». Περιοδικό Ι.Μ. Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας: Παύλειος Λόγος, τεύχος 86.
6. Μοσχόπουλος Ι. (2016). «ΖΗΣΗΣ ΓHΔΙΩΤΗΣ ο συντοπίτης μας αγωνιστής του 1821-1822». https://www.alexandriamou.gr/politistika/zhsis-gidiotis-o-syntopiths-mas-agonisths-toy-1821-1822-grafei-o-giannis-mosxopoylos.html
7. Μοσχόπουλος Ι. (2017). «ΤΟ ΡΟΥΜΛΟΥΚΙ ΣΤΑ 1821». https://www.alexandriamou.gr/ta-en-dimo-en-oiko/to-roymloyki-sta-1821-grafei-o-giannhs-mosxopoylos.html
8. Μοσχόπουλος Ι. (2021). «Η Αλεξάνδρεια και η περιοχή του Ρουμλουκιού κατά την Επανάσταση του 1821». https://pressgreece.gr/politismos/20551-i-aleksandreia-kai-i-perioxi-tou-roumloukioy-kata-tin-epanastasi-tou-1821/
9. Μπλιάτκα Θ. ( ). «Νάουσα, από την ίδρυση μέχρι το ολοκαύτωμά της».
10. Καραούλη Μ. «Το Ολοκαύτωμα της Νάουσας», σε: oikohouse.wordpress.com
11. gr, bliatkas-thomas.pblogs.gr, antexoume.wordpress.com, thessnews.gr
12. https://my1821.gr/history/1821/60-prosfores-thysies-kai-aftothysies-gynaikon-stin-epanastasi-tou-1821
13. https://www.veriahistory.gr/%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%B7
14. Μαρίας Καραούλη στην εφημερίδα «Μακεδονία», «Το άγνωστο ολοκαύτωμα της Νάουσας».