Το φαινόμενο των «graffiti» σε δημοσίους χώρους: τέχνη ή βανδαλισμός ;»

Σχολιάζει και αναλύει ο πρόεδρος του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. Βέροιας Νίκος Μαυροκεφαλίδης

Α)  Ποιος είναι ο  Δημόσιος χώρος και ποια τα χαρακτηριστικά και η σημασία του ;

Ο δημόσιος αστικός χώρος είναι δημιούργημα της ίδιας της κοινωνίας που το διαμόρφωσε και τον χρησιμοποιεί, αντικατοπτρίζοντας ταυτόχρονα την ίδια, τις ανάγκες της, τις αντιλήψεις της, τα οράματα αλλά και τον πολιτισμό της. Οι δημόσιοι χώροι συγκροτούν τον αστικό ιστό και είναι ένα πλέγμα που δομεί την ίδια την πόλη, την ιεραρχεί δίνοντάς την μορφή, ζωή, διαφορετικότητα και νόημα. Μέσα από αυτό το πλέγμα εξάλλου βιώνεται και αναγνωρίζεται η ίδια η πόλη. Οι δρόμοι, οι πλατείες, τα πάρκα, οι κήποι με τη μορφή τους, τις αναλογίες τους, τα γλυπτά τους σε συνδυασμό πάντα με τα κτίρια που τα περιβάλλουν, συνθέτουν την εικόνα της ίδιας της πόλης που ο καθένας προσλαμβάνει. Δεν είναι τίποτα άλλο από ένα θέατρο άτυπων και τυχαίων συναντήσεων μέσα σAτο οποίο κυκλοφορεί κανείς καθημερινά, αναπαύεται, αγωνίζεται, ονειροπολεί, μαγεύεται, προσεγγίζοντας έτσι με

τον καλύτερο τρόπο το ύφος και το χαρακτήρα του κάθε χώρου ξεχωριστά αλλά και το ρόλο αυτού στη συγκρότηση της πόλης. Είναι χώροι συλλογικής μνήμης, χώροι που στη διάρκεια των χρόνων διαδραματίζονται γεγονότα ξεχωριστά, στιγμές που αφήνουν ανεξίτηλο το σημάδι τους στον καθέναν, αφού όλοι έχουν δυνατότητα προσπέλασης σε αυτούς. Εξάλλου έχουν καθιερωθεί ως οι πιο κατάλληλοι για να φιλοξενήσουν από την αγαλλίαση της συναδέλφωσης, μέχρι το ξέσπασμα της διαμαρτυρίας και την πίκρα της σύγκρουσης. Είναι τέλος οι χώροι στους οποίους αποτυπώνεται διαφορετικά κάθε φορά η αισθητική της εποχής, η ευαισθησία και το γούστο της.

Από την αρχαιότητα  και διαχρονικά οι αρμόδιοι φορείς, οι αρχές, οι εκάστοτε εξουσίες, έδιναν ιδιαίτερη σημασία στη διαμόρφωση των δημόσιων ελεύθερων χώρων, τονίζοντας έτσι τη σημασία τους, νοηματοδοτώντας και σηματοδοτώντας τα κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά και εν τέλει ιστορικά χαρακτηριστικά κάθε εποχής.

Η καλλιτεχνική ποιότητα και η αισθητική τους, ο συνολικός χαρακτήρας και το ύφος τους έχουν άμεση σχέση με τη συμπεριφορά των πολιτών μέσα σε αυτούς τόσο σε ατομικό  όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Είναι ακριβώς αυτά τα στοιχεία που μπορούν να καθορίσουν και να καθοδηγήσουν συμπεριφορές, θυμίζοντας διαρκώς πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος τους. Η ατομική ευθύνη και συμπεριφορά καθορίζει την εικόνα και συνακόλουθα την ποιότητα της  καθημερινότητάς μας.

Η ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για πλουραλισμό ερεθισμάτων και εικόνων, σίγουρα δεν εκτοπίζει την αναζήτηση μιας περιοχής σύζευξης και συμβίωσης με τον άλλον. Το στέκι παραμένει πόλος ζωής και η γειτονιά σημείο αναφοράς. Σήμερα οι πόλεις στις οποίες ζούμε, είναι εντελώς διαφορετικές από εκείνες του παρελθόντος. Ο δημόσιος χώρος έχει πάψει προ πολλού να εκπροσωπείται από την κεντρική πλατεία, τον κεντρικό δρόμο. Παρουσιάζεται σαν ένα πλέγμα τόπων ισχυρά διαφοροποιημένων τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς τη χρήση τους. Ένα πλέγμα που σίγουρα όμως είναι το κοινό έδαφος όπου οι άνθρωποι πραγματοποιούν χρηστικές δραστηριότητες και καθημερινές εκδηλώσεις, που δένει μια κοινότητα είτε αυτές αφορούν την καθημερινή ρουτίνα ή περιοδικές εκδηλώσεις.

Σε ποιους ανήκει λοιπόν ο δημόσιος χώρος;

Ο δημόσιος χώρος ,  που μέσα στο χρόνο διαμορφώνεται , συγκροτείται  από τα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια  καθώς και από όλα τα   τρισδιάστατα στοιχεία όπως μνημεία όλων των περιόδων, πλατείες, γλυπτά, δρόμοι, δέντρα, φωτιστικά ,πινακίδες κ.λ.π., ανήκει σε κάθε άνθρωπο ξεχωριστά και ταυτόχρονα  στην κοινωνική συλλογικότητα που έχει  την ευθύνη της προαγωγής, της αναβάθμισης  και της προστασίας του.

Αυτή η διαπίστωση μπορεί να μοιάζει και να παραμένει ευχή αν διαρκώς και από την παιδική ηλικία δεν καλλιεργηθεί και δεν εμπεδωθεί η αγάπη, ο σεβασμός και η προστασία του δημόσιου περιβάλλοντος χώρου  ο οποίος συνανήκει όπως προαναφέρθηκε και είναι κοινοκτημοσύνη η οποία προάγει τη κοινωνικότητα σε όλες της τις εκφάνσεις.

Β) Χρονική αναδρομή στο κίνημα «graffiti»

Μισό αιώνα πριν γεννήθηκε το νεολαιίστικο κίνημα, στον αστικό χώρο της Νέας Υόρκης.

 Πρωτοπόρος της  τέχνης του δρόμου (grafitti) ήταν ο Ελληνικής καταγωγής Δημήτρης, κάτοικος της 183^ης οδού της Νέας Υόρκης.

Με τα σχέδια του γέμισε τον υπόγειο σιδηρόδρομο της Νέας Υόρκης, υπογράφοντας  με το Taki 183.

 Τη δεκαετία  70-80  το grafitti  γίνεται το μέσο οριοθέτησης  εθνικών φυλετικών και ταξικών  διαχωρισμών των απομονωμένων  συνοικιών της Νέας Υόρκης  από ομάδες νεαρών που τις ελέγχουν.

Οι έφηβοι διεκδικούν τη ταυτότητά τους διαμαρτυρόμενοι, αμφισβητώντας κοινωνικά, οικονομικά  και πολιτικά στερεότυπα.

 Το grafitti  κηρύσσεται  παράνομο από τις Αρχές, λόγω της σχέσης του με τις συμμορίες των γκέτο, ενώ οι κριτικοί της τέχνης του  Μανχάταν το αναγνωρίζουν ως πρωτοπορία  στο χώρο της τέχνης, ως μέσο έκφρασης της κουλτούρας  του δρόμου  που σύντομα  εξαπλώθηκε ως κίνημα στον υπόλοιπο κόσμο.

Γ) Η κατάσταση στη χώρα μας

Το grafitti στη χώρα μας φτάνει στα μέσα της δεκαετίας του 1990 με διαφοροποιημένα  χαρακτηριστικά από αυτά της Ν.Υόρκης, χωρίς να έχει σχέση με το κοινωνικό περιθώριο.

Οι θιασώτες του είδους ανήκουν στις ηλικιακές ομάδες 12 έως 30 ετών. Βγαίνουν σε ομάδες κυρίως κατά τη νύχτα και συνδέουν τη δράση τους με ανυπακοή, επεμβαίνοντας  τις περισσότερες φορές σε χώρους που δεν επιτρέπεται. Αγαπημένες επιφάνειες είναι εξωτερικοί τοίχοι, εγκαταλειμμένα  αυτοκίνητα, λεωφορεία, τρένα, ρολά καταστημάτων, δημόσια και ιδιωτικά κτίρια κάθε απροστάτευτη επιφάνεια και δυστυχώς μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων.

Οι ομάδες προσπαθούν να εκφραστούν δίνοντας έμφαση, στην πρωτοτυπία, στη φήμη, στο στιλ. Καταγράφουν, αποτυπώνουν και οπτικοποιούν τις απόψεις τους, τις αμφισβητήσεις τους, τις προτάσεις τους  μέσα από ένα  είδος  εικαστικής έκφρασης.

Κάποιοι θεωρούν, γενικά,  τις επεμβάσεις στις επιφάνειες των τοίχων βανδαλισμούς, και ορθώς, όταν  αδιακρίτως παρεμβαίνουν σε κάθε επιφάνεια ρυπαίνοντας   την πόλη.

Άλλοι  πάλι θεωρούν το grafitti ως μια μορφή τέχνης κυρίως όταν σέβεται χώρους που έχουν άλλους προορισμούς. 

Ένα είναι βέβαιο ότι για μια μερίδα νέων αποτελεί τρόπο ζωής.

Με  άδεια ή χωρίς, σε ιδιωτικούς ή δημόσιους χώρους, επεμβαίνουν για να καταγγείλουν, να αμφισβητήσουν, να χλευάσουν, να σατιρίσουν, να καυτηριάσουν, να μουτζουρώσουν, να ρυπάνουν,  να εκφράσουν και να  προτείνουν την άποψή τους σε δημόσια καταγραφή.  Μια  αντίδραση στο κατεστημένο, ένα  ταρακούνημα, ένας αιφνιδιασμός στις συμβάσεις και σε κάποιες περιπτώσεις, όπως προαναφέρθηκε,  ένας βανδαλισμός. Πέραν όλων  αυτών  είναι και ένα παιχνίδι με τα σχήματα, τα χρώματα, τα νοήματα,  με εικόνες σύνθετες, με συμβολισμούς, με σουρεαλιστικές απεικονίσεις. Μηνύματα  μέσα στην ανωνυμία της πόλης, μια αντίδραση αλλά και μια προσπάθεια επικοινωνίας μέσα από μοτίβα-χρώματα-σχήματα-συνθήματα.

Οι τοίχοι και γενικά οι επιφάνειες έχουν γνώμη για τα πάντα: για πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις, για την πολιτική, την παιδεία, τον αθλητισμό, τη ζωή και τον έρωτα. Αποκτούν φωνή και όταν «εκφράζονται» είναι «κάθετοι» στις απόψεις τους. Εκπέμπουν το μήνυμά τους για ώρες μήνες έτη χωρίς να  αλλάζουν γνώμη έως ότου κάποιο χέρι το διαφοροποιήσει ή το απαλείψει. Οι περισσότεροι υιοθετούν ακραίες τάσεις κι ίσως γι’ αυτό είναι εριστικοί έως και  υβριστικοί. Υπάρχουν, βέβαια, και άλλοι τοίχοι, με πιο φιλοπαίγμονα διάθεση, που επιδιώκουν να προκαλέσουν χαμόγελα και άλλες φορές χλευασμούς.

Στη μεγάλη τους πλειοψηφία «βγάζουν» πίκρα, οργή και αγανάκτηση. Ακόμα και τότε όμως δεν χάνουν την... ποιητική τους διάθεση και επιμένουν να μιλούν με ομοιοκαταληξίες και ευφυολογήματα. Κάποιοι είναι πιο «κλασικοί», άλλοι είναι πρωτότυποι και «εμπνευσμένοι», ενώ μερικοί είναι μάλλον ακατανόητοι. Παρά πολλοί επίσης είναι ανορθόγραφοι. Σχεδόν όλοι, πάντως, είναι σύντομοι στις κουβέντες τους: διαμαρτύρονται, προειδοποιούν, απειλούν, καταγγέλλουν, πολιτικολογούν, απαιτούν, ειρωνεύονται, εξομολογούνται, κοροϊδεύουν, πανηγυρίζουν, συμβουλεύουν, φιλοσοφούν. Επιδιώκουν να προκαλέσουν, θέλουν ίσως να προβληματίσουν, ζητούν να ακουστούν μέσα από την εκκωφαντική σιωπή τους !

Είναι από παλιά γνωστό ότι ορισμένες λέξεις, πιο πολύ απ' ότι άλλες, μεταφέρουν μέσα τους κάτι πολύ περισσότερο από το στεγνό νοηματικό τους περιεχόμενο. Είναι οι λέξεις του είδους αυτού που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τους διαφημιστές και τους πολιτικούς. Είναι ο συνδυασμός τέτοιων λέξεων που δημιουργεί τα πλέον επιτυχημένα συνθήματα. Και είναι η ιδιότητα των λέξεων αυτών να επιδρούν στο υποσυνείδητο που τους προσδίδει τα ιδιαίτερα τους αυτά χαρακτηριστικά.

Αυτό  είναι περίπου το πλαίσιο στο οποίο σκέφτονται, συναισθάνονται, συμπεριφέρνονται και δρουν δημιουργικά  από τη μια μεριά  «οι γραφιτάδες» και από την άλλη οι νέοι που βανδαλίζουν διάφορα σημεία της πόλης.

Δ) Κατηγορίες και τάσεις  graffiti

Έχουν αναδυθεί και αναδειχτεί διάφορες  καλλιτεχνικές τάσεις ξεχωριστής και ενδιαφέρουσας εικαστικής κουλτούρας που διέπει το χώρο με γνωστότερη την τάση των graffiti.

Μπορεί μια εικόνα να αξίζει όσο χίλιες λέξεις όμως μερικές φορές μπορεί να ισχύει και το αντίστροφο. Οι άνθρωποι αυτοί, αθέατοι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, αποτυπώνουν λέξεις και εικόνες που, με κάποια υποτιμητική συνήθως διάθεση, ονομάζονται συνολικά «graffiti». Το φαινόμενο των graffiti είναι μια παγκόσμια ιδιότυπη πολυτασική μορφή τέχνης των πόλεων.

Υπάρχουν πολλών ειδών graffiti. Τα πιο συνηθισμένα είναι αυτά του τύπου «υπογραφής».

Αυτά είναι και τα πλέον αινιγματικά. Τα βρίσκουμε συνωστισμένα σε διάφορα σημεία της πόλης, με κάποια από αυτά να εμπεριέχουν γνωστά δυσερμήνευτα σύμβολα.

Να σημειωθεί ότι οι δημιουργοί των graffiti έχουν σαν συνειδητή πρόθεση κάτι περισσότερο από το ν' αποτυπώσουν τη σφραγίδα, την υπογραφή ή την καλλιτεχνική τους άποψη επάνω σε έναν κενό τοίχο ή σε μια οποιαδήποτε επιφάνεια που  εκλαμβάνεται και κάποιες φορές  παίζει το ρόλο του καμβά.

Τα περισσότερα graffiti δεν μπορούν να ταξινομηθούν σε συγκεκριμένη κατηγορία, πολλά όμως απ' αυτά μεταφέρουν κάποιο μήνυμα το οποίο μπορεί να είναι σχηματικό...ή όχι και άλλα να αμφισβητήσουν την κοινή αντίληψη περί της αισθητικής και να ρυπάνουν αδιακρίτως κάθε προσφερόμενη επιφάνεια, βανδαλίζοντας δημόσιους χώρους με τρόπο άκρως επιθετικό και ανατρεπτικό, αδιαφορώντας  παντελώς για το αποτέλεσμα και την κρίση των άλλων!!!

Δεν είναι όλα τα graffiti ιδιαίτερα ή παράξενα, υπάρχουν όμως και τέτοια. Ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία των ιδιαίτερων αυτών graffiti είναι ότι το περιεχόμενο τους -λέξεις, εικόνες ή σύμβολα- είναι συνήθως εναρμονισμένο και συμπληρωματικό της αίσθησης που απορρέει από τον χώρο στον οποίο συναντώνται. Έτσι, κάποιες «σκοτεινές» φιγούρες έχουν το λημέρι τους σε μερικά εξίσου «σκοτεινά» σημεία της πόλης.

Σε αντίθεση με τα παραπάνω, προχωρημένα από καλλιτεχνικής άποψης graffiti, υπάρχουν και άλλα, προκατασκευασμένα, τυποποιημένα και κυριολεκτικά τυπωμένα, τα οποία φαίνεται να έχουν σαν μοναδικό σκοπό τη «σφράγιση» μιας περιοχής. Υπάρχουν τέλος και υψηλής εικαστικής αξίας graffiti μικρών αλλά και μεγάλων διαστάσεων που «διακοσμούν» απρόσωπες γκρίζες επιφάνειες με εικόνες, παραστατικές ή συμβολικές δίνοντας χαρακτήρα στην περιοχή, αναβαθμίζοντάς την.

 Στη μετεξέλιξή του το κίνημα απέκτησε και μια άλλη διάσταση. Οργανώθηκε και με σύγχρονα χαρακτηριστικά  ως μέσο διακόσμησης που μεταμορφώνει, «μακιγιάρει»,  δημόσιους  χώρους των πόλεων με πολλές πηγές έμπνευσης και με εξαιρετικές τοιχογραφικές αποδόσεις. 

Οργανώνονται φεστιβάλ. γίνονται σεμινάρια για νέους, συγκροτούνται δίκτυα καλλιτεχνών, εκδίδονται περιοδικά, λευκώματα  και βιβλία για τους ενδιαφερομένους.

Ε) Ο κοινωνικός αντίκτυπος  και σχολιασμός του grafitti

Ατέρμονες συζητήσεις, παρεξηγήσεις και σύγχυση επί του θέματος! Τέτοιες επεμβάσεις –παρεμβάσεις από ανθρώπινες ενέργειες, οδηγούν σε ερωτήματα του τύπου: «Ποιος και γιατί το έκανε αυτό;» «Τί δουλειά έχει αυτή η επιγραφή εδώ;»..

 Στη μια δεύτερη υποπερίπτωση, η επίδραση είναι υποσυνείδητη και ο παρατηρητής ουδέποτε την αντιλαμβάνεται. Εδώ είναι το υποσυνείδητο που εγγράφει την επιρροή και τροποποιεί τη συμπεριφορά του παρατηρητή, δίχως ο ίδιος να συνειδητοποιεί το τί συμβαίνει. Αυτού του είδους οι επιδράσεις είναι οι σημαντικότερες και οι βαθύτερες.

Η βασική αδυναμία του τρόπου αυτού προσέγγισης έγκειται στην αντικειμενική αδυναμία να αντιληφτούμε το σημαινόμενο. Είναι ο ευκολότερος τρόπος για να οδηγηθούμε σε λανθασμένα πολλές φορές συμπεράσματα. Επίσης, είναι και ο συνήθης τρόπος μέσω του οποίου γεννώνται οι διάφορες τραγελαφικές συνωμοσιολογικές θεωρίες.

Το φαινόμενο μπορεί να ερμηνευτεί και να απαντηθεί ίσως μόνο μέσα από την  αναλυτική εργασία των κατάλληλων κοινωνικών  ερευνητών πάνω  στο, παγκόσμιο σχεδόν, νεολαιίστικο φαινόμενο κα να  δώσει ορθές απαντήσεις. Κάθε άλλη οριζόντια μονοδιάστατη προσέγγιση οδηγεί σε επισφαλή συμπεράσματα.

 ΣΤ)  Συμπερασματικά                       

Οι καιροί αλλάζουν και οι τοίχοι πλέον και στη χώρα μας  έχουν τη δική τους ιστορία… Οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τους τοίχους με σχέδια συνθήματα και απεικονίσεις  είναι σε  ώριμη ηλικία.  Αφετηρία τους οι πατριωτικοί αγώνες της κατοχής, του πολυτεχνείου, των κοινωνικών αγώνων και η μετεξέλιξή τους:το σύγχρονο νεολαιίστικο κίνημα grafitti με όλες τις  εκφάνσεις και εκτροπές του.

Οφείλουν οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, οι κοινωνικοί επιστήμονες, οι τοπικές αρχές, οι πολίτες  να αναζητήσουν τον ενδιάμεσο κόμπο που συνδέει τα  δυο άκρα του νήματος του αιτίου και του αποτελέσματος του κινήματος των «γραφιτάδων».

Ίσως έτσι να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε το νεολαιίστικο κίνημα.

 Να τους  διευκολύνουμε να εκφράζονται με ελευθερία αλλά και με σεβασμό στους κανόνες  προστασίας γενικά του δημόσιου χώρου και ιδιαίτερα  των μνημείων κλασικής και νεώτερης πολιτιστικής  μας κληρονομιάς !

 Οφείλουμε να αποκρυπτογραφήσουμε  τα μηνύματα αυτών των νέων συμπολιτών μας.

Προκαλούν κραυγαλέα για να εισακουστούν.

Η άρνηση ανταπόκρισης  είναι  αδιέξοδη.

Το χρέος απέναντι στους νέους του κινήματος της επιβάλλει, συνομιλία, επικοινωνία, κατανόηση, συνεννόηση, διευθέτηση, αλληλοαποδοχή,  συμπόρευση. 

Υπάρχει,βεβαίως, σαφής διαχωρισμός ανάμεσα σε αυτούς  που ασχολούνται με το grafitti από εκείνους που βανδαλίζουν αδιακρίτως δείχνοντας ασέβεια ακόμη και στα  μνημεία της ιστορίας και του πολιτισμού του τόπου και της χώρας μας.

Προκύπτει εύκολα  η διαπίστωση ελλείμματος  παιδείας και αγωγής σε βαθμό ιδιαίτερα ανησυχητικό. 

Επιβάλλεται λοιπόν να  τοποθετηθούμε με άποψη και με πρωτοβουλίες πάνω σε μια καταφανέστατη πραγματικότητα.

Η πόλη μας κατακλύζετε από αυτές τις δραστηριότητες των νέων. 

 Τα μηνύματά τους πρέπει να  έχουν αποδέκτες και δεν μπορούν να απευθύνονται σε ώτα μη ακουόντων.

  Φορείς και πρόσωπα οφείλουν από την απλή παρατήρηση και τις όποιες ερμηνείες και σχολιασμούς να συναντηθούν, σε ένα πλαίσιο  συνεργασιών και πρωτοβουλιών που θα συναποφασίσουν σχέδια και δράσεις που θα  αμβλύνουν τις στρεβλώσεις αυτού του νεολαιίστικου κινήματος  και θα βελτιώσουν  την εικόνα του δημόσιου χώρου και της πόλης μας γενικότερα.