Κυκλοφόρησε το βιβλίο του Βασίλη Ασβεστά με τίτλο «Τα Παιχνίδια των Ελλήνων του Ανατολικού Πόντου και του Κυβερνείου του Καρς κατά την περίοδο 1880-1923»

Κυκλοφόρησε το βιβλίο - μελέτη ανάδειξης της αξίας του παιχνιδιού στον Πόντο του Βασίλη Ασβεστά με τίτλο «Τα Παιχνίδια των Ελλήνων του Ανατολικού Πόντου και του Κυβερνείου του Καρς κατά την περίοδο 1880-1923».

Το παιχνίδι, όντας ένα ευρύ και γόνιμο πεδίο έρευνας, έχει απασχολήσει αρχαιολόγους, κοινωνικούς ανθρωπολόγους, ιστορικούς, παιδαγωγούς, λαογράφους, φιλολόγους, κ.α. όπου ο καθένας, ανάλογα με την επιστημονική του ιδιότητα, δίνει χρήσιμες πληροφορίες. Η παρούσα έρευνα ασχολείται με τα παιχνίδια των Ελλήνων του Πόντου τη χρονική περίοδο από το 1880 έως το 1923.

Μέσω της έρευνας των παιχνιδιών των Ελλήνων του Πόντου γίνονται γνωστές πτυχές της ζωής τους, προβάλλονται τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους, όπως: οι οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις, το σύστημα ηθικών αξιών, ο συναισθηματικός κόσμος και η λατρεία των ανθρώπων αυτών για τον τόπο τους, αλλά και καταδεικνύεται η συνέχιση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.

Η παρούσα μελέτη στρέφεται στη διαχρονική αξία του παιχνιδιού και βασίζεται σε έρευνα που διεξήχθη από το 2000 έως το 2021. Οι πληροφορίες προέρχονται από πρωτογενή και δευτερογενή έρευνα. Η μελέτη του οπτικού–ακουστικού υλικού και η αρχειακή έρευνα συνδυάζεται με συνεντεύξεις Ποντίων α΄, β΄ και γ΄ γενιάς. Από τις συνεντεύξεις αυτές, που ήταν μη κατευθυνόμενες, κρατήθηκαν σημειώσεις, σε συνδυασμό με μαγνητοσκόπηση ή ηχογράφηση, μετά από έγκριση των συνομιλητών. Οι συμμετέχοντες άνδρες και γυναίκες, διαφορετικών ηλικιών και επαγγελμάτων, συμμετείχαν δύο και περισσότερες φορές στις καταγραφές.

Η πρωτογενής έρευνα έγινε σε Ποντίους με καταγωγή από τις περιοχές του Πόντου: Ακ Νταγ Μαντέν, Απές, Αταπαζάρ, Καρς, Κερασούντα, Ματσούκα, Νικόπολη (Γαράσαρη), Σάντα, και Τραπεζούντα. Περιοχές που στη πλειονότητα τους ανήκουν γεωγραφικά στα όρια του ανατολικού Πόντου.

Η δευτερογενής έρευνα βασίστηκε σε βιβλιογραφικές πηγές που αναφέρουν παιχνίδια των περιοχών: Άδισσας, Ακ Νταγ Μαντέν, Αταπαζάρ, Καρς, Κερασούντας, Κρώμνης, Νικόπολης (Γαράσαρης), Όφεως, Σάντας, Σουρμένων, Σταυρέως, Τραπεζούντας και Χαλδίας (Αργυρούπολης).

Από τις περιοχές: Αμισού (Σαμψούντας), Έρπαας, Κοτυώρων, Μπάφρας, Σινώπης, Τοκάτης, Χάβζας και των υπολοίπων περιοχών του δυτικού Πόντου δεν έχουν συλλεχθεί μαρτυρίες για παιχνίδια που παιζόταν εκεί.

Πέρα από τις συνεντεύξεις συμπεριλήφθησαν δεδομένα όπως αντικείμενα–εξαρτήματα παιχνιδιών, οπτικοακουστικό υλικό, σκίτσα και φωτογραφίες. Με το παρόν πόνημα, γίνεται μία προσπάθεια συγκέντρωσης μεγάλου μέρους της βιβλιογραφίας–αρθρογραφίας που αναφέρεται στα παιχνίδια των Ελλήνων του Πόντου ανάλογα με την ηλικία, το φύλλο και τον αριθμό των συμμετεχόντων.

Επίσης παραθέτονται φράσεις που χρησιμοποιούσαν τα παιδιά και οι μεγάλοι στα παιχνίδια τους, στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα της κάθε περιοχής που παιζόταν το κάθε παιχνίδι, αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο το γλωσσικό πλούτο της κάθε περιοχής.

Τα στοιχεία της μελέτης δείχνουν παρ’ ότι μεγάλος αριθμός παιχνιδιών φέρουν τούρκικες ονομασίες, παρ’ όλα ταύτα τα παιδιά των Ελλήνων του Πόντου δεν έπαιζαν ιδιαίτερα με παιδιά άλλων εθνοτικών ομάδων. Ο Γεώργιος Φιρτινίδης αναφέρει χαρακτηριστικά για την Κρώμνη: «Και επειδή στην Κρώμνη κανένα παιδί δεν ήξερε τουρκικά, παραμορφώνονταν και τα ονόματα και τα συνθήματα μέχρι σημείου που να προκαλούν γέλιο των τυχόν παρευρισκομένων Τούρκων. (Φιρτινίδης, 1994:307)

Μέχρι στιγμής έχουν καταγράφει διακόσια εξήντα επτά (267) παιχνίδια και σίγουρα, στον Πόντο παίζονταν πολύ περισσότερα, ενώ η έρευνα συνεχίζεται και εμπλουτίζεται διαρκώς.

Οι πληροφορίες για τα παιγνίδια αντλήθηκαν από τις βιβλιογραφικές αναφορές των:

- Αθανασιάδη Στάθη, από την ενορία Πιντατάντων της Σάντας, γεννηθείς το 1890 – Καστανιά Βέροιας 1978. Αποφοίτησε από το Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Διετέλεσε δάσκαλος στα χωριά του Πόντου, Όλασα, Ζουρνατσάντων, στο Κάθεν και στο Βατούμ της Ρωσίας καθώς και στην Καστανιά Βέροιας, έχοντας πλούσιο συγγραφικό έργο. (Μαλλιάρης, 2007:1ος 210-211)

- Αποστολίδη Δημήτριο, από την Αργυρούπολη, γεννηθείς το 1872 – Κιλκίς 1941. Σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και δίδαξε ως δάσκαλος στο Φροντιστήριο Αργυρούπολης, με πλούσια αρθρογραφία. Το 1917 εκλέχτηκε δήμαρχος Αργυρούπολης και μετά την ανταλλαγή του 1923 διατέλεσε νομάρχης Χαλκιδικής. (Μαλλιάρης, 2007:2ος 138-140)

- Ασιατίδη Αθανάσιος, γεννηθείς το 1916.

- Βαλαβάνη Γεώργιο, από την Κερασούντα, γεννηθείς το 1876 – Αττική 1943. Αποφοίτησε από το ημιγυμνάσιο της Κερασούντας. Συνεργάστηκε με εφημερίδες και περιοδικά της εποχής στον Πόντο και στην Ελλάδα. Πέθανε κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. (Μαλλιάρης, 2007:2ος 237)

- Γρηγοριάδη Γεώργιο από το Τουϊγούν του κυβερνείου του Καρς, γεννηθείς το 1915 - Αγία Παρασκευή Αττικής. Διατέλεσε δάσκαλος με έντονο συγγραφικό έργο.

- Λαυρεντίδη Ισαάκ, από το Ορτάκιοϊ του κυβερνείου του Καρς, γεννηθείς το 1911 - Νέα Σμύρνη 1997. Σπούδασε νομική και ασχολήθηκε και με την πολιτική. Στο ιστορικό του συγκαταλέγονται πλήθος άρθρων και διαλέξεων. (Μαλλιάρης, 2007:5ος 347-348)

- Λιανίδη Σίμου, από τη Σάντα, γεννηθείς το 1915. Διετέλεσε καθηγητής (φιλόλογος) της μέσης εκπαίδευσης, έχοντας πλούσιο συγγραφικό έργο. (Μαλλιάρης, 2007:5ος 401-402)

- Μελανοφρύδη Παντελή, από την Άδυσσα της Χαλδίας (Αργυρούπολης), γεννηθείς το 1885 - Πτολεμαΐδα 1970. Αποφοίτησε από το Φροντιστήριο Αργυρούπολης, ενώ διετέλεσε δάσκαλος στα ελληνικά σχολεία της Άδισσας, της Γουμεράς, της Γιάλτας και της Σεβαστούπολης. Επίσης διετέλεσε δήμαρχος Πτολεμαΐδας. (Μαλλιάρης, 2007:6ος 200-201)

- Νυμφόπουλο Μιλτιάδη, από την Ενορία Ισχανάντων της Σάντας, γεννηθείς το 1882 – Δράμα 1973. Αποφοίτησε από το Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Δίδαξε στην ενορία Ισχανάντων στη Σάντα, επίσης διετέλεσε δάσκαλος σε ελληνικά σχολεία στο Βατούμ. Εκτός από δάσκαλος ήταν και ιεροψάλτης. (Μαλλιάρης, 2007:7ος 220-221)

- Οικονομίδης Δημοσθένης, από την Αργυρούπολη, γεννηθείς το 1858 – 1938, με καταγωγή από την Χίο. Αποφοίτησε από το Φροντιστήριο Τραπεζούντας και μετέπειτα από τη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Δικαιωματικά θεωρείται ίσως ο σημαντικότερος λόγιος της εποχής του αφήνοντας ένα τεράστιο ιστορικό και λαογραφικό έργο σε σχέση με τον Πόντο. (Μαλλιάρης, 2007:7ος 278-282)

- Παπαδόπουλο Δημήτριο, από την Ενορία Μονοβάντων στο Σταυρί, γεννηθείς το 1895 - Θεσσαλονίκη 1972. Αποφοίτησε από το Φροντιστήριο Αργυρούπολης και δίδαξε ως δάσκαλος σε ελληνικά σχολεία της περιοχής του Κουμπάν. (Μαλλιάρης, 2007:8ος 44-45)

- Φιρτινίδη Γεώργιο, από την Κρώμνη, γεννηθείς το 1893 – Καλαμαριά Θεσσαλονίκης 1974. Διετέλεσε δάσκαλος στην Τραπεζούντα και την Κρώμνη. (Μαλλιάρης, 2007:11ος 152)

- Φουρνιάδη Παντελή, από τη Νικοπολη, γεννηθείς το 1888 – Καβάλα 1985. Σπούδασε στο Ζωγράφειο Γυμνάσιο της Κωνσταντινούπολης και διετέλεσε διευθυντής της Αστικής Σχολής Νικοπόλεως. Το 1918 έφυγε από τον Πόντο για τις ΗΠΑ και οκτώ χρόνια αργότερα (1926) γύρισε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Καβάλα. Εκτός από το συγγραφικό του έργο, έντονη ήτανε η παρουσία του στα πολιτιστικά δρώμενα της Καβάλας όπου υπήρξε μέλος της Ένωσης Ποντίων Καβάλας. (Μαλλιάρης, 2007:11ος 167)

- Φωτιάδη Γεώργιο, από το Αταλάν του Ακ Νταγ Μαντέν, γεννηθείς το 1911 – Αθήνα. Διετέλεσε δάσκαλος στη Μακεδονία. (Μαλλιάρης, 2007:11ος 222-223)

- Asan Ömer, γεννηθείς το 1961 στην Τραπεζούντα. Το 1994 βραβεύτηκε με το Βραβείο Αμπντί Ιπεκτσί για την αρθρογραφία του σχετικά με τη Μαύρη θάλασσα. Στο βιβλίο του "Ο Πολιτισμός του Πόντου" αναφέρει παιχνίδια από το χωριό Τσορούκ του Όφεος που παιζόταν από τους ποντιόφωνους μουσουλμάνους κατοίκους.
Με εξαίρεση τις αναφορές του Γ. Φωτιάδη για τα παιχνίδια των παιδιών στο Ακ Νταγ Μαντέν (δυτικός Πόντος), το σύνολο των πηγών αφορά τον ανατολικό Πόντο και το κυβερνείο του Καρς.

Οι αναφορές περιλαμβάνουν την χρονική περίοδο από 1880 έως το 1923 όπου συντελέστηκε ή ανταλλαγή των πληθυσμών σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάνης στις 24 Ιουλίου 1923, η οποία επισφράγισε τη νίκη του τούρκικου εθνικισμού και την οριστική πλέον εκδίωξη των χριστιανικών πληθυσμών, ενώ παράλληλα, νομιμοποιούσε την ανταλλαγή των πληθυσμών ως μέσο επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κρατών.

Ο Πόντος, ως γεωγραφικός όρος, έχει καθιερωθεί να προσδιορίζει τα νοτιοανατολικά παράλια του Ευξείνου Πόντου. Δυτικό άκρο θεωρείται η περιφέρεια της Σινώπης, το ανατολικό του σύνορο τοποθετείται λίγα χιλιόμετρα πριν το Βατούμ της σημερινής Γεωργίας, ενώ τα νότια σύνορά του περνούν νότια των πόλεων Αμάσεια, Τοκάτη, Νικόπολη και Αργυρούπολη. Η οριοθέτηση αυτή δεν είναι τίποτα άλλο από τα σύνορα που χαράχθηκαν στον χάρτη στις αρχές του 20ου αιώνα για το διεκδικούμενο ανεξάρτητο ποντιακό κράτος στην περιοχή μεταξύ 1918 και 1922. Είναι λοιπόν ευνόητο ότι σε μία τόσο μεγάλη γεωγραφική έκταση, με τόσο απομονωμένες λόγω των ορεινών όγκων περιοχές, με τόσο διαφορετικούς συνυπάρχοντες πληθυσμούς, η ποικιλομορφία θα είναι εξαιρετικά μεγάλη. (Μαντζούρης, 2014)

Εκτός της οριοθέτησης που αναφέρθηκε παραπάνω, ο Πόντος χωρίζεται εσωτερικά σε ανατολικό και δυτικό. Ως συμβατικό σύνορο των δύο περιοχών θα μπορούσε να οριστεί μία νοητή γραμμή που ενώνει την περιοχή των Κοτυώρων στον Εύξεινο Πόντο με εκείνη της Σεβάστειας στο Νότο. Είναι αυτονόητο ότι και αυτό το όριο δεν συνιστά ένα αυστηρό πολιτισμικό σύνορο. Πιθανό κριτήριο για τον χωρισμό αυτό αποτέλεσε η κυριαρχούσα γλώσσα. Ενώ στον Ανατολικό Πόντο ομιλείτο κατά κύριο λόγο η ποντιακή διάλεκτος σε διάφορες παραλλαγές της, στον Δυτικό Πόντο κυριαρχούσαν οι τουρκόφωνοι χριστιανικοί πληθυσμοί. Επίσης ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γλωσσικό ιδίωμα της Νικόπολης, που διασώζει αρκετές προομηρικές μορφές λέξεων. (Μαντζούρης, 2014)

Για να δοθεί ένα μέτρο της έλλειψης λαογραφικών ερευνών στην περιοχή και ταυτόχρονα της ανάγκης άμεσης διενέργειάς τους, αρκεί να αναφέρουμε ότι ο ευρύτερος Δυτικός Πόντος αριθμούσε 904 χριστιανικούς οικισμούς τη στιγμή που ο ευρύτερος Ανατολικός Πόντος και το Καρς αριθμούσαν μαζί 652 χριστιανικούς οικισμούς. Ένας από τους βασικούς λόγους που εξηγεί την έλλειψη καταγραφών για τις περιοχές αυτές είναι οπωσδήποτε η τουρκοφωνία μεγάλου μέρους των χριστιανικών πληθυσμών, λόγω της οποίας οδηγήθηκαν στον ελλαδικό χώρο σε πολιτιστική περιθωριοποίηση. (Μαντζούρης, 2014)

Τα αστικά κέντρα της εποχής για τα οποία γίνεται λόγος στο παρόν βιβλίο είναι η Αργυρούπολη, η Κερασούντα η Νικόπολη και η πόλη του Όφεος. Τέσσερις πόλεις και τα γύρω χωριά τους με τελείως διαφορετικό χαρακτήρα. Την περίοδο 1880-1923 στην Αργυρούπολη είχε επέλθει ήδη η οικονομική παρακμή από το κλείσιμο πολλών μεταλλείων που αποτελούσαν το βασικό οικονομικό άξονα της περιοχής με αποτέλεσμα την οικονομική μετανάστευση πλήθους Αργυροπολιτών. Η Νικόπολη ήταν μία μεταλλοφόρα περιοχή στην ενδοχώρα, που οι κάτοικοι μαζί με τη μεταλλουργεία ασχολιόντουσαν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την μελισσουργεία, η Κερασούντα ένα εμπορικό λιμάνι που αποτελούσε γέφυρα με την Ελλάδα αλλά και την Ευρώπη, έχοντας έλληνα δήμαρχο στις αρχές του 20ου αιώνα και ή πόλη του Όφεως ανατολικά της Τραπεζούντας με την ιδιαιτερότητα αν και τα περισσότερα χωριά της να είναι οθωμανικά οι κάτοικοι στην πλειοψηφία τους ομιλούσαν τα ρωμαίικα.

Τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο στον ανατολικό Πόντο συνυπάρχουν Ρωμιοί, Τούρκοι, Αρμένιοι Ρώσοι και Κούρδοι.
Από άποψη θρησκευτικού δόγματος κυριαρχούσαν οι μουσουλμάνοι και οι χριστιανοί. Επίσης υπήρχαν και οι κρυπτοχριστιανοί. (Μελανοφρύδης, 1955:3036, Φωτιάδης, 1994:122).

Με το κλείσιμο πολλών μεταλλείων πολλοί μεταλλουργοί έγιναν οικοδόμοι, κτίστες, εργολάβοι, μαρμαρογλύπτες κ.α. και ως κατασκευαστές σπιτιών, τζαμιών, ναών, σχολείων, γεφυριών, έφταναν μέχρι την Κιουτάχεια, τη Σμύρνη, την Άγκυρα, τη Σεβάστεια, το Ικόνιο, και έως τα μεταλλεία των Αδάνων με αποτέλεσμα όταν επέστρεφαν από τα πολύμηνα ταξίδια τους να φέρνουν μαζί τους πίσω πολιτισμικά στοιχεία άλλων περιοχών.

Αξιοσημείωτη ήταν και η εκπαιδευτική οργάνωση αυτών των περιοχών καθώς υπήρχαν αλληλοδιδακτικά ελληνικά σχολεία, και οικοτροφεία. "Φάροι" της εκπαίδευσης αποτελούσαν τα φροντιστήρια Αργυρούπολης, και Κερασούντας, το ημιγυμνάσιο της Κερασούντας καθώς και η Κεντρική Αστική Σχολή Νικοπόλεως. (Οικονομίδης, 1931:169-175).

Η επαρχία του Καρς ή Γαρς, (η σημερινή Γεωργία) βρίσκεται έξω από το γεωγραφικά όρια του ιστορικού Πόντου και αποτέλεσε μεταγενέστερη αποικία των Ελλήνων του Πόντου. Υπολογίζεται ότι δημιουργήθηκαν περίπου 80 ελληνικά χωριά και ότι σε όλο το κυβερνείο υπήρχαν 75 ελληνικά δημοτικά σχολεία, μία τριτάξια αστική και ένα παρθεναγωγείο, ένα πρακτικό λύκειο αρρένων, καθώς και ένα γυμνάσιο θηλέων.

Για τις μετακινήσεις των Ποντίων προς τη Ρωσία ο Χρήστος Σαμουηλίδης γράφει: «Η μετανάστευση συνεχιζόταν αδιάκοπα μέχρι το 1878, όταν η νίκη της Ρωσίας πάνω στην Τουρκία, στον πόλεμο του 1877-1878 και η απόσπαση από την τελευταία της περιφέρειας του Καρς, έγιναν αφορμή να δημιουργηθεί η μεγαλύτερη αποικιστική κίνηση των Ποντίων. Τότε, πολλά χωριά από την Χαλδία (Αργυρούπολη) και τη γειτονική Κολωνία (Νικόπολη) και την Παϊπούρτη, μετανάστευσαν στο Καρς».

Στις αρχές του 20ου αιώνα στο κυβερνείο του Καρς ζούσαν Έλληνες, Ρώσοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, Κούρδοι, Λεσγίνοι, Οσετίνοι κ.α., ήταν λοιπόν μοιραίο σε ένα τέτοιο πολυπολιτισμικό περιβάλλον ο κάθε πολιτισμός να δεχθεί επιρροές από τους γύρω λαούς.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο Βασίλης Ασβεστάς γεννήθηκε στη Νυρεμβέργη Γερμανίας το 1971. Είναι απόφοιτος του Α.Τ.Ε.Ι. Θεσσαλονίκης, της Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας, Τμήμα Φυσικοθεραπείας. Είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Ελληνικής Εταιρείας Νευροεξεληκτικής Αγωγής (Ε.Ε.Ν.Α.), στην οποία διατέλεσε πρόεδρος για τέσσερις θητείες. Επίσης, είναι διαχειριστής της Λαογραφικής Εταιρείας Έρευνας και Διάσωσης της Ελληνικής Παράδοσης (Λ.Ε.Ε.Δ.Ε.Π.) – "Ηλιοείδεια". Αποτέλεσε μέλος της πρώτης επιτροπής Ποντιακών χορών και ενδυμασίας της Παμποντιακής Ομοσπονδίας Ελλάδας (Π.Ο.Ε.). Διοργανώνει κάθε χρόνο σεμινάριο παραδοσιακών χορών στη πόλη της Βέροιας με καταξιωμένους χοροδιδασκάλους, ερευνητές και μουσικούς του παραδοσιακού χορού.

Η γνωριμία του με τη λαϊκή παράδοση ξεκίνησε από τη νηπιακή ηλικία, όπου η βιωματική επαφή με τους πρόσφυγες παππούδες του αλλά και το ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον, αποτέλεσαν την αφορμή για την ενασχόληση του με τη παράδοση.

Από νεαρή ηλικία πραγματοποιεί πρωτογενή έρευνα για τα έθιμα, τα παιχνίδια, τους χορούς και τις μουσικές των Ελλήνων της Ανατολής.

Αρθρογραφεί επί σειρά ετών σε λαογραφικά περιοδικά και εφημερίδες για θέματα σχετικά με τον λαϊκό χορό (Αρχείον Πόντου, Ποντιακή Εστία, Αργοναύτης κ.α.), καθώς επίσης ως εισηγητής έχει συμμετάσχει σε πλήθος εκδηλώσεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Πάνω από τριάντα χρόνια διδάσκει ελληνικό παραδοσιακό χορό σε πολιτιστικούς συλλόγους της ευρύτερης περιοχής.

Στη δράση του περιλαμβάνονται: συμμετοχές σε τηλεοπτικές εκπομπές σχετικές με την μουσικοχορευτική παράδοση των Ελλήνων ( "Κάθε τόπος και τραγούδι", "Το Αλάτι της Γης" , "Δρόμοι της Παράδοσης", "Φωτεινά Μονοπάτια", "Κυριακή στο Χωριό" κ.α.) Επίσης, έχει συμμετοχές σε ημερίδες & σεμινάρια σχετικά με τον παραδοσιακό χορό, τη μουσική , την ενδυμασία, ήθη και έθιμα των Ελλήνων σε μία προσπάθεια δια βίου εκπαίδευσης.

Επιμελήθηκε πλήθος παραστάσεων σε σχέση με τα ήθη και έθιμα των Ελλήνων της Μικρασιατικής Χερσονήσου.

Ζει στη Βέροια, όπου εργάζεται ως παιδιατρικός φυσικοθεραπευτής. Είναι παντρεμένος με την Ελπίδα Φιλικά και έχει δύο παιδιά, τον Γιώργο και τη Μαρία Αφροδίτη.