Στον πυρήνα της Ιστορίας: Ο Αντώνης Λιάκος "φώτισε" τη μετάβαση από το γεγονός στο βίωμα

Μια βραδιά υψηλής πνευματικής στάθμης πρόσφερε ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Ημαθίας, σε συνεργασία με το βιβλιοπωλείο «Ηλιοτρόπιο», στον πολυχώρο «Sala Ελιά» στη Βέροια. Ο ιστορικός και Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αντώνης Λιάκος, ανέλαβε να ξετυλίξει ένα από τα πλέον επίκαιρα και αμφίσημα ζητήματα του σύγχρονου ιστορικού στοχασμού: τη μετάβαση από το ιστορικό γεγονός στην ιστορική εμπειρία, από το αποστασιοποιημένο παρελθόν στη μνήμη που το κατοικεί.

«Η ιστορία», είπε, «είναι άλλο πράγμα από το παρελθόν. Είναι λόγος για το παρελθόν — ένα φίλτρο, μια επιλογή, μια ερμηνεία». Και πάνω σε αυτή την παραδοχή χτίστηκε ολόκληρη η ομιλία: μια περιήγηση στην εξέλιξη της ιστορικής επιστήμης, από την εποχή που εστίαζε στην αφήγηση των γεγονότων έως σήμερα, όπου το βάρος μετατοπίστηκε στην εμπειρία, στο βίωμα, στην υποκειμενική μαρτυρία.

Η μικροϊστορία, η προφορική ιστορία, οι μαρτυρίες μνήμης—από βοηθητικές μέθοδοι έγιναν πρωταγωνίστριες. Πληθυσμοί που βρίσκονταν «εκτός Ιστορίας» απέκτησαν φωνή. Τα θύματα τέθηκαν στο επίκεντρο της ιστορικής έρευνας ως μια πράξη αποκατάστασης, αλλά και δικαιοσύνης.

Και, πάνω απ’ όλα, αναδύθηκε η παγκοσμιοποίηση: μια διεθνοποίηση της Ιστορίας που κλόνισε τους κανόνες της, αλλά και τον τρόπο που γράφεται. Ο Αντώνης Λιάκος μίλησε για μια Ιστορία πιο απογυμνωμένη, πιο ανθρώπινη, πιο συγκινησιακή—για μια Ιστορία που εγκαταλείπει τον ψυχρό αφαιρετικό της χαρακτήρα και στρέφει το βλέμμα στο πάσχον, στο παραγκωνισμένο, στο ανώνυμο υποκείμενο.

Τη συζήτηση συντόνισε η φιλόλογος Δέσποινα Καρυπίδου, η οποία στην εισήγησή της έθεσε καίρια ερωτήματα: Πώς το παρελθόν γίνεται Ιστορία; Ποια φίλτρα το επιτρέπουν ή το εμποδίζουν να περάσει στο παρόν;

Με λόγο εύστοχο, στοχαστικό και βαθιά καλλιεργημένο, η Δέσποινα Καρυπίδου ανέδειξε τον ρόλο της κουλτούρας ως μηχανισμού επιλογής: μόνο ορισμένα στοιχεία του παρελθόντος βρίσκουν τελικά θέση στη συλλογική μνήμη. «Τα γεγονότα δεν υπάρχουν από μόνα τους, συμβαίνουν επειδή έχουν νόημα», σημείωσε, ανοίγοντας μια συζήτηση για τη σχέση ανάμεσα σε μνήμη και λήθη, στην οποία ο άνθρωπος και οι κοινωνίες παλινδρομούν διαρκώς.

Με εξαιρετική ευκρίνεια περιέγραψε τη μετατόπιση από το γεγονός στο βίωμα, από την ψυχρή αποτίμηση στην ανάδυση του τραύματος ως καθοριστικής έννοιας της ιστορικής συνείδησης στον 20ό αιώνα. Μια Ιστορία που πλέον δεν λειτουργεί μόνο εξηγώντας, αλλά και παρηγορώντας· μια ιστορική μνήμη που γίνεται πράξη αντίστασης απέναντι στην ομογενοποιητική δύναμη της παγκοσμιοποίησης.

Αξιοσημείωτη ήταν η επισήμανσή της πως ζούμε στην εποχή της υπερμνησίας. Σε έναν κόσμο όπου η παράδοση δεν περνά στον νέο άνθρωπο μέσω βιωματικών δεσμών, όπου οι πόλεις και οι ψηφιακοί χώροι παράγουν πολιτισμική λήθη, εμφανίζεται μια παρορμητική, συχνά καταναλωτική ανάγκη για μνήμη. Μουσεία, επετείους, αρχεία, ιστορικές αναπαραστάσεις: όλα συμμετέχουν στη βιομηχανία της ανάκλησης. Και όμως, η μνήμη μπορεί να αποτελέσει πράξη αντίστασης απέναντι στην ομογενοποίηση της παγκοσμιοποίησης, έναν τρόπο διατήρησης της ετερότητας σε έναν κόσμο που τείνει να εξαλείψει τις διαφορές.

Παράλληλα, η ομιλήτρια υπογράμμισε πως η μνήμη δεν είναι ποτέ αποκλειστικά ατομική: δομείται μέσα σε κοινωνικά πλαίσια – τη γλώσσα, τον τόπο, την ομάδα, την τάξη. Όπως και ότι η πολιτική εργαλειοποίηση της μνήμης είναι αναπόφευκτη: όσο υπάρχει δικαίωμα στη μνήμη, υπάρχει και δικαίωμα στη λήθη. Η λήθη δεν είναι πάντα απώλεια· είναι απαραίτητο εργαλείο για να σκεφτεί κανείς, να γενικεύσει, να αποδεσμευτεί.

Τέλος, η κα Καρυπίδου αναφέρθηκε στη σύγχρονη αμηχανία απέναντι στο μέλλον. Η δυσκολία να φανταστούμε εναλλακτικές εκδοχές του αύριο ωθεί τις κοινωνίες σε μια έντονη στροφή προς το παρελθόν. Η μνήμη γίνεται καταφύγιο και τρόπος αναζήτησης ταυτότητας μέσα σε ένα ρευστό παρόν.

Η βραδιά ολοκληρώθηκε με την αίσθηση πως η ιστορία δεν είναι μια στατική αφήγηση που αναπαύεται στα αρχεία. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός που αναπλάθεται μέσα από τη μνήμη, το συναίσθημα, το βίωμα. Και πως ο διάλογος ανάμεσα στο γεγονός και την εμπειρία, ανάμεσα στη μνήμη και τη λήθη, αποτελεί σήμερα ίσως το πιο γόνιμο έδαφος για να αναμετρηθούμε με τον κόσμο μας — και με τον ίδιο μας τον εαυτό.

Ο Αντώνης Λιάκος

Ο Αντώνης Λιάκος, ένας από τους πιο επιδραστικούς Έλληνες ιστορικούς, δίδαξε στα Πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Αθηνών από το 1980 έως το 2014. Διετέλεσε πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής για την Ιστορία και τη Θεωρία της Ιστοριογραφίας, ενώ υπήρξε επισκέπτης καθηγητής και ερευνητής σε ιδρύματα του εξωτερικού. Έχει τιμηθεί με το παράσημο Ordine al Merito della Repubblica Italiana για τη συμβολή του στην ιταλική ιστοριογραφία, καθώς και με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για το έργο του «Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία».

Το 2015–2016 διετέλεσε πρόεδρος του Εθνικού και Κοινωνικού Διαλόγου για την Παιδεία, ενώ πρόσφατα τιμήθηκε ως Επίτιμος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, για τη συμβολή του στη διαμόρφωση του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Τα ερευνητικά του πεδία εκτείνονται από την ελληνική και ιταλική ιστορία των 19ου και 20ού αιώνων έως την κοινωνική ιστορία, την εθνική ιδεολογία, καθώς και τη θεωρία της ιστοριογραφίας.