Ξενάγηση στην Παλαιά Μητρόπολη το Σάββατο

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας υποδέχεται τους πολίτες της Βέροιας στην Παλαιά Μητρόπολη, σε μία πρώτη ξενάγηση και γνωριμία με το μνημείο, το Σάββατο 4 Ιουνίου 2016 στις 13:00 μ.μ.

Πρόκειται για την πρώτη ξενάγηση που πραγματοποιείται στην Παλαιά Μητρόπολη, για να θυμίσει στους μεγαλύτερους και να γνωρίσει στους νεώτερους το σημαντικότερο μνημείο της πόλης τους που είναι και ένα από τα κορυφαία βυζαντινά μνημεία των Βαλκανίων.

Την Κυριακή 5 Ιουνίου υποδέχεται την κατάθεση των ιερών λειψάνων καθαγιασμού της Αγίας Τραπέζης υπό του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Βεροίας Ναούσης και Καμπανίας κ. Παντελεήμονος, την οποία θα ακολουθήσει πολυαρχιερατική θεία Λειτουργία με την παρουσία εκπροσώπων όλων των ορθόδοξων Εκκλησιών.

Χτισμένη σε τόπο ήδη καθαγιασμένο στα μεσοβυζαντινά χρόνια, μια εποχή σημαντικής ακμής για την πόλη, η εντυπωσιακή τρίκλιτη βασιλική με το εγκάρσιο κλίτος που εμπεριέχει στο σχεδιασμό της την εικόνα του σταυρού θα γίνει το παλίμψηστο στο οποίο καταγράφεται άλλοτε χαρμόσυνα και άλλοτε επώδυνα η πολυτάραχη ιστορία της Βέροιας, αλλά και ολόκληρης της Μακεδονίας.

Το 1204 η Κωνσταντινούπολη πέφτει στα χέρια των σταυροφόρων, την μοίρα της ακολουθεί και όλη η Μακεδονία, αλλά, πριν περάσουν δέκα χρόνια, ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Δούκας Κομνηνός μπαίνει ελευθερωτής στη Βέροια. Ένα λαμπρό εικονογραφικό πρόγραμμα που αναπτύσσεται στους τοίχους του κεντρικού κλίτους της Μητρόπολης δοξολογεί την αποκατάσταση της ορθόδοξης πίστης και προοιωνίζεται την ανάσταση της αυτοκρατορίας που δεν θα αργήσει.

Στα χρόνια των Παλαιολόγων και του Βεροιώτη Πατριάρχη Νήφωνα η εικονογράφηση του ναού θα συμπληρωθεί με αγιογραφίες υψηλής τέχνης, εξαίρετα δείγματα της παλαιολόγειας αναγέννησης, με αποτέλεσμα η Μητρόπολη της Βέροιας, κατάγραφη με εξαιρετικής ποιότητας αγιογραφίες που χρονολογούνται από τον 12ο ως τον 14ο αιώνα, να γίνει ένα μνημείο-σταθμός που τώρα πια μετά την συντήρηση και την αποκατάσταση του θα πάρει την θέση που του αξίζει ανάμεσα στα κορυφαία δείγματα της βυζαντινής τέχνης που έφτασαν ως τις μέρες μας.

Η περίοδος από το 1387, όταν για πρώτη φορά η Βέροια καταλαμβάνεται από τους Οθωμανούς μέχρι την οριστική της κατάληψή το 1433, ήταν εξαιρετικά ταραγμένη. Η Μητρόπολη σίγουρα υφίσταται κάποιες καταστροφές. Ωστόσο είναι πια βέβαιο ότι εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως χριστιανική εκκλησία μέχρι τα τέλη του 16ου ή τις αρχές του 17ου αιώνα. Τότε το νότιο κλίτος κατεδαφίζεται, η αντίστοιχη κιονοστοιχία κλείνει με τοίχο, η αψίδα απομονώνεται, οι αγιογραφίες σκεπάζονται με παχύ σοβά και τη θέση της βόρειας κεραίας του σταυρού του εγκάρσιου κλίτους παίρνει ο μιναρές. Η Μητρόπολη γίνεται το κεντρικό τζαμί της πόλης. Παράθυρα και πόρτες αλλάζουν για να εξυπηρετήσουν τις νέες ανάγκες και λίγο αργότερα ένα κομψό προστώο φτιαγμένο από αρχαίες κολώνες υπογραμμίζει την κύρια είσοδο του τεμένους που βλέπει στον κεντρικό δρόμο της πόλης.

Πριν το τέλος του 19ου αιώνα ο δυτικός τοίχος του κτηρίου κατεδαφίζεται και ξανακτίζεται. Ακολουθώντας την μόδα της εποχής των τελευταίων Σουλτάνων, μεγάλα τοξωτά παράθυρα πλαισιώνουν την πόρτα που χρησιμοποιεί ξανά το βυζαντινό περίθυρο με την αναθηματική επιγραφή του πρώτου κτήτορα Νικήτα, αλλά και τις μαρμάρινες παραστάδες της μνημειακής εισόδου ενός αρχαίου ιωνικού ναού, το υπέρθυρο της οποίας ήταν το κατώφλι του νάρθηκα της βυζαντινής εκκλησίας. Σε μια χειρονομία νεοκλασικισμού η πόρτα επιστέφεται από ένα αέτωμα που όμως δεν είναι τίποτα άλλο από το αυθεντικό μαρμάρινο αέτωμα ενός ταφικού ναΐσκου του 4ου προχριστιανικού αιώνα!

Στο μεταξύ μαγαζάκια και σπίτια αγκαλιάζουν το τζαμί, το βόρειο προστώο κλείνει και το μνημείο αποκτά την εικόνα που αποτυπώνεται στις φωτογραφίες του 1906. Μετά την απελευθέρωση τα εσωτερικά λειτουργικά στοιχεία του τζαμιού εξαφανίζονται και το 1924 η Παλαιά Μητρόπολη της Βέροιας ανακηρύσσεται ιστορικό διατηρητέο μνημείο και λίγο αργότερα γίνεται χώρος συγκέντρωσης των αρχαιοτήτων της πόλης -το πρώτο "μουσείο" της Βέροιας. Τον Φλεβάρη του 1941 οι Γερμανοί πετούν κυριολεκτικά έξω στις λάσπες τα αρχαία και κάνουν το πολύπαθο μνημείο στάβλο.

Μετά την απελευθέρωση και τις περιπέτειες του εμφυλίου, με το που οργανώνεται η αρμόδια βυζαντινή εφορεία, αρχίζουν δειλά κάποιες προσπάθειες συντήρησης και ανασκαφές. Η σημασία του μνημείου γίνεται όλο και πιο φανερή ωστόσο η εικόνα του είναι απελπιστική και αυτό αποθαρρύνει και καθυστερεί. Τέλος, το καλοκαίρι του 2010, εγκρίνεται η μελέτη ωρίμανσης για την αποκατάσταση της Παλαιάς Μητρόπολης Βέροιας, το έργο εντάσσεται στο ΕΣΠΑ 2007-2013, ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας με προϋπολογισμό 3.465.000 E και τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς ξεκινά η υλοποίησή του. Η αρχική μελέτη προέβλεπε να αφαιρεθούν οι τοίχοι που έκλειναν τα ανοίγματα της νότιας τοξοστοιχίας και να κατασκευαστεί ένας είδος στεγάστρου προς την περιοχή που ήταν κάποτε το νότιο κλίτος, χωρίς ωστόσο να κλείνει και να αποκαθίσταται η μορφή του κτηρίου.

Το 2012 καθώς προχωρούσαν οι εργασίες γίνονταν όλο και πιο σαφή τα πολύ σοβαρά στατικά προβλήματα και η μορφολογική ασάφεια του κτηρίου, αλλά και το ζήτημα της αποτελεσματικής προστασίας των εξαιρετικών αγιογραφιών ολόκληρου του ναού και κυρίως αυτών που αποκαλύπτονταν στα εσωρράχια των πριν φραγμένων τοξοστοιχιών και σύμφωνα με την υπάρχουσα μελέτη θα έμεναν ουσιαστικά έκθετες. Έτσι αποφασίσαμε να προχωρήσουμε σε μια πιο ριζική και αποφασιστική αντιμετώπιση των προβλημάτων, εξετάζοντας την πιθανότητα ανάκτισης του νότιου κλίτους από το οποίο σώζονταν οι βάσεις των τοίχων.

Το μνημείο τεκμηριώθηκε συστηματικά και αναλυτικά και παράλληλα με τις εργασίες συντήρησες και στερέωσης το 2013 εκπονήθηκαν η εδαφοτεχνική και η οριστική στατική μελέτη. Συνακόλουθα προς αυτές εκπονήθηκε και μια νέα αρχιτεκτονική μελέτη που προέβλεπε την ανάκτιση του νότιου κλίτους, η μορφή του οποίου είναι γνωστή τόσο από τα κατάλοιπα του ίδιου, όσο και από το συμμετρικό του υφιστάμενο βόρειο. Η μελέτη προέβλεπε επίσης την απελευθέρωση του βορείου προστώου από τα διάφορα κακότεχνα και νεώτερα προσκτίσματα που παραμόρφωναν ριζικά την εικόνα του κτηρίου. Το πλήρες πακέτο των μελετών συμπληρωμένο και από την ηλεκτρομηχανολογική μελέτη και την μελέτη διαμόρφωσης περιβάλλοντος χώρου υποβλήθηκε στα αρμόδια όργανα του Υπουργείου Πολιτισμού και, μολονότι αποτελούσε μια πρόταση απολύτως ριζοσπαστική και καινοφανή για τα ως τώρα δεδομένα στον τομέα της αναστήλωσης βυζαντινών μνημείων, έγινε δεκτό από το ΚΑΣ, με την προϋπόθεση ο χώρος του ανακτισμένου νοτίου κλίτους να χρησιμοποιηθεί για την έκθεση των ευρημάτων από τις ανασκαφές στο μνημείο, και εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2014.

Το νότιο κλίτος ανακτίσθηκε, το κτήριο απόκτησε στατική επάρκεια και μορφολογική ισορροπία, η εικόνα του αποκαταστάθηκε και η Βέροια αποκτά ξανά το κορυφαίο μνημείο της που γρήγορα θα ξαναγίνει, όπως ήταν για πολλούς αιώνες, το σημείο αναφοράς της πόλης και όχι μόνον. Με τις εργασίες συντήρησης και την ανάκτιση του νότιου κλίτους η Παλιά Μητρόπολη αποκτά ξανά λειτουργική επάρκεια και μπορεί να αποδοθεί τους επισκέπτες της και στους πιστούς ως επισκέψιμο μνημείο-μουσείο του εαυτού του και καθρέφτης της ιστορίας της πόλης, ως ναός στον οποίο θα τελούνται κορυφαίες ιερές ακολουθίες και ως χώρος παρουσίασης επιλεγμένων έργων ιερής μουσικής. Όντας κυρίως ένα κορυφαίο βυζαντινό μνημείο με εξαίρετες αγιογραφίες, η Παλιά Μητρόπολη διατηρεί ωστόσο και πολλά από τα στοιχεία που σχετίζονται με τις διάφορες οικοδομικές φάσεις του οθωμανικού τεμένους -τα κατάλοιπα του παλαιότερου μιχράμπ, τον μιναρέ, τους κίονες του προστώου, τις συστοιχίες των ανοιγμάτων, τις πόρτες που οδηγούσαν στο μεχφίλ και τον μιναρέ κλπ.- αλλά και τα εξαιρετικά σημαντικά αρχαία μέλη του ιερού του Διονύσου με το μοναδικό σύνολο των απελευθερωτικών επιγραφών που ενσωματώθηκαν στη βυζαντινή εκκλησία και μας δίνουν πολυτιμότατες πληροφορίες για την κοινωνία της Βέροιας στα αυτοκρατορικά χρόνια, λειτουργώντας έτσι κυριολεκτικά ως "μνημείο" παλίμψηστο της συσσωρευμένης ιστορικής μνήμης....

Μια τοπική παράδοση αποδίδει τον παλιό μητροπολιτικό ναό στους Δώδεκα Αποστόλους. Ωστόσο, καθώς ολοκληρωνόταν οι εργασίες στο κτήριο, λίγο πριν το Πάσχα, το μνημείο μας αποκάλυψε το καλά κρυμμένο ως τώρα μυστικό του. Στο τόξο επάνω από την κεντρική βόρεια πύλη του ναού που έβλεπε στον κεντρικό δρόμο της παλιάς πόλης και έκλεισε, όταν η εκκλησία έγινε τζαμί, στη θέση όπου οι βυζαντινοί συνήθιζαν να τοποθετούν την εικόνα του τιμώμενου αγίου, εμφανίστηκαν τα κατάλοιπα μιας τοιχογραφίας, στην οποία αναγνωρίζουμε την ένθρονη Βασίλισσα των Ουρανών. Έτσι μπορούμε πια με βεβαιότητα να πούμε ότι η Βυζαντινή Μητρόπολη της Βέροιας ήταν αφιερωμένη στην Παναγία Θεοτόκο.

Επισημαίνεται ότι το Σάββατο 4-6-2016 στις 13 μ.μ. και την Κυριακή 5-6-2016 κατά την διάρκεια της θείας λειτουργίας το μνημείο θα ανοίξει για το κοινό κατ' εξαίρεση. Στη συνέχεια θα κλείσει πάλι, ώστε να ολοκληρωθούν οι υπολειπόμενες εργασίες. Η Παλιά Μητρόπολη θα είναι επισκέψιμη από το κοινό σε ώρες μουσείου από την 1η Ιουλίου και εξής, μετά την Θεία Λειτουργία που θα πραγματοποιηθεί στις 29 Ιουνίου με την παρουσία της Αυτού Θειοτάτης Παναγιότητος του Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως κ.κ. Βαρθολομαίου και εκπροσώπου της Πολιτικής Ηγεσίας του ΥΠΠΟΑ.

Τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα, αλλά και πληροφορίες για το έργο αναστήλωσης και συντήρησης της Παλιάς Μητρόπολης όπως και όλα τα υπόλοιπα έργα που πραγματοποίησε η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ημαθίας καθώς και επιλεγμένα αρχαιολογικά έργα ΕΣΠΑ από την υπόλοιπη Ελλάδα θα παρουσιαστούν σε πανηγυρική ημερίδα που θα πραγματοποιηθεί στις 28 Ιουνίου στο αμφιθέατρο του νέου Μουσείου των Αιγών.

Υπεύθυνοι του συγχρηματοδοτούμενου από την ΕΕ έργου ΕΣΠΑ με τίτλο "ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΑΛΑΙΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ" ήταν μέχρι τον Νοέμβριο του 2011 ο κ. Αντώνης Πέτκος, Αρχαιολόγος, πρώην προϊστάμενος της 11ης ΕΒΑ και από τον Δεκέμβριο του 2011 και εξής η Δρ Αγγελική Κοτταρίδη, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη της ΕΦΑ Ημαθίας. Επιβλέποντες του έργου ήταν οι αρχαιολόγοι κ. Γεώργιος Σκιαδαρέσης και δρ Μαρία Χειμωνοπούλου, η αρχιτέκτων κ. Μερόπη Χατζημιχάλη και ο συντηρητής αρχαιοτήτων κ. Κωνσταντίνος Τζίμπουλας.