Βραδιές ιστορίες στην Βέροια: Πώς οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες αποτύπωσαν τους πρωταγωνιστές του 1821

Το πώς οι Ευρωπαίοι φιλέλληνες αποτύπωσαν τους πρωταγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης ανέπτυξε στην Βέροια, στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, η Δήμητρα Κουκίου, ιστορικός, προϊσταμένη της βιβλιοθήκης και της συλλογής χαρακτικών του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου Αθηνών. Την εκδήλωση διοργάνωσε η ΚΕΠΑ Βέροιας, με αφορμή την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου και ήταν ενταγμένη στον ευρύτερο κύκλο ιστορικών διαλέξεων «Βραδιές Ιστορίας» του Κέντρου Τοπικής Ιστορίας.

Στην εκδήλωση παραβρέθηκε και χαιρέτισε ο δήμαρχος Βέροιας Κώστας Βοργιαζίδης και ο αντιδήμαρχος και πρόεδρος της ΚΕΠΑ Γιώργος Σοφιανίδης.

Η κ. Κουκίου στην παρουσίασή της τόνισε ότι ο γγώνας του 1821 για εθνική ελευθερία, τα πάθη των Ελλήνων και οι διαδοχικές νίκες τους καθώς και το αίσθημα της χριστιανικής αλληλεγγύης ενάντια στους Οθωμανούς, κατέκτησαν το ευρωπαϊκό πνεύμα και αποτέλεσαν πηγές καλλιτεχνικής έμπνευσης.

Ειδικότερα στη ζωγραφική, η απεικόνιση των πολεμικών γεγονότων της Ελληνικής Επανάστασης και των προσώπων που έλαβαν μέρος σε αυτά αποκτά πολιτικό περιεχόμενο και γίνεται επαναστατική προκήρυξη και διαμαρτυρία απέναντι στο αντιδραστικό κλίμα των απολυταρχικών κυβερνήσεων της Ευρώπης.

Στη συνέχεια η χαρακτική τέχνη έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μετάδοση των ιδεών του καλλιτέχνη προς το κοινό, στη διάδοση της φιλελληνικής ιδέας και στην οικονομική ενίσχυση του αγωνιζόμενου έθνους. Η λιθογραφία, σε αντίθεση με το ζωγραφικό έργο, είναι εύκολη στη διακίνηση της, οικονομικά προσιτή και κυρίως προσφέρει τη δυνατότητα αναπαραγωγής σε πολλαπλά αντίτυπα. Τέτοιου είδους τυπώματα κυκλοφόρησαν από την αρχή του Αγώνα είτε ως σκίτσα σε έντυπα της εποχής, είτε ως αναπαραγωγές από έργα γνωστών ζωγράφων. Ως εκ τούτου επέδρασαν στην καθιέρωση της Εικονογραφίας τον Αγώνα, επιβάλλοντας συγκεκριμένα θέματα και μοτίβα που αφορούν στις πολεμικές σκηνές και στην προσωπογραφία. Τη δεύτερη κατηγορία αποτελούν οι προσωπογραφίες των πρωταγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν κυρίως οι τρεις σειρές προσωπογραφιών που παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση.

Η πρώτη σειρά φιλοτεχνήθηκε από το σχεδιαστή και λιθογράφο Adam Friedel και αποτελείται από εικοσιτέσσερις προσωπογραφίες. Η σειρά αυτή βασίζεται σε «σχέδια εκ του φυσικού» και τυπώθηκε σταδιακά σε Λονδίνο και Παρίσι από το 1824 έως και το 1832. Τα πρόσωπα που σχεδίασε αντιπροσωπεύουν τις σημαντικότερες κοινωνικές ομάδες (στρατιωτικούς, πολιτικούς, προεστούς, θρησκευτικούς ηγέτες) που, κατά τη γνώμη του, διαδραμάτισαν ηγετικό ρόλο στην Επανάσταση. Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι ο μοναδικός καλλιτέχνης που περιλαμβάνει στη σειρά των πορτραίτων του γυναικείες παρουσίες. Απεικόνισε επίσης εκπροσώπους από την ομάδα των Φιλελλήνων και πρωταγωνιστές από το αντίπαλο τουρκικό στρατόπεδο.

Η δεύτερη σειρά είναι αυτή του Ιταλού σχεδιαστή και χαράκτη Giovanni Boggi. Αποτελείται από εικοσιτέσσερις προσωπογραφίες και βασίζεται, όπως σημειώνεται, σε «σχέδια εκ του φυσικού». Η αρχική σειρά τυπώθηκε στη Φλωρεντία το 1825 και το 1826 έως το 1829 η σειρά ανατυπώνεται έγχρωμη στη Γαλλία υπό τον τίτλο Συλλογή πορτραίτων προσωπικοτήτων Τούρκων και Ελλήνων γνωστών είτε για τη σκληρότητα τους, είτε για τη γενναιότητα τους στον παρόντα πόλεμο της Ελλάδος, που σχεδιάστηκαν εκ του φυσικού. Οι εικονιζόμενοι εκπροσωπούν αποκλειστικά τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα των Ελλήνων και των Τούρκων και κυρίως απεικονίζονται οι στρατιωτικοί και πολιτικοί που πρωταγωνίστησαν στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης.

Η τρίτη σειρά κυκλοφόρησε στο τέλος του Αγώνα από τον Karl Krazcisen, Βαυαρό αξιωματικό και ερασιτέχνη ζωγράφο. Επισκέφθηκε την επαναστατημένη Ελλάδα το φθινόπωρο του 1826, συμμετέχοντας ως υπολοχαγός στο εκστρατευτικό σώμα του συνταγματάρχη Karl Wilhelm von Heideck, και στο διάστημα αυτό επιδόθηκε στη ιχνογράφηση πορτραίτων Ελλήνων αγωνιστών και Φιλελλήνων. Όταν επέστρεψε στο Μόναχο, λιθογράφησε τα σημαντικότερα «εκ του φυσικού» σχέδια του και από το 1828 έως και το 1831 τυπώθηκαν επτά διαδοχικά τεύχη με επεξηγηματικό κείμενο στα γερμανικά και στα γαλλικά που αποτέλεσαν στη συνέχεια ένα πλήρες λεύκωμα. Κάθε τεύχος περιλαμβάνει τρεις προσωπογραφίες και μια τοπιογραφία ή ιστορική σύνθεση. Οι μορφές του είναι διακοσμημένες με πολυτελείς ενδυμασίες και όπλα και εκπροσωπούν όλες τις κοινωνικές τάξεις όπως οπλαρχηγούς, πυρπολητές, λογίους, πολιτικούς, προκρίτους και Φιλέλληνες.

Οι τρεις καλλιτέχνες επιχειρούν να αποδώσουν στα έργα τους τα ακριβή φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και την ψυχοσύνθεση των προσώπων που σχεδιάζουν.

Η κυκλοφορία τους ενδυνάμωσε το φιλελληνικό ρεύμα της εποχής, ενώ ταυτόχρονα η μεγάλη εμπορική επιτυχία τους παρέσυρε και άλλους καλλιτέχνες να επιδοθούν στην απεικόνιση ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης. Είναι αξιομνημόνευτο ότι οι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες εξιδανίκευσαν τα άτομα και τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά για να πάρουν με το μέρος τους στην υπόθεση του Ελληνικού Ζητήματος όχι μόνο τα φιλελεύθερα πνεύματα που έτσι κι αλλιώς ήταν δεδομένα υπέρ, αλλά κυρίως τα μεγάλα αστικά, κατά κύριο λόγο, στρώματα στα οποία είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους για οικονομική ενίσχυση. Ως εκ τούτου οι Έλληνες ήρωες, των οποίων οι φυσιογνωμίες παρουσιάζονται μέσα από την ευρωπαϊκή τέχνη με ατσαλάκωτες στολές και πολυποίκιλτο οπλισμό, αποπνέουν ευγένεια και δυναμισμό. Εκτός από ήρωες στη μάχη είναι πάνω από όλα κληρονόμοι ενός μεγάλου πολιτισμού, με κοινωνική και ηθική υπόσταση, ασύγκριτα ανώτερη από εκείνη των αλλόθρησκων κατακτητών τους.

Σε αυτόν τον ιδεολογικό προσανατολισμό θα κινηθούν οι Έλληνες ομότεχνοι τους στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια. Οι παραπάνω σειρές προσωπογραφιών, μαζί με εκείνες που ξεπροβάλλουν από τις ιστορικές συνθέσεις του Peter von Hess, αποτέλεσαν πρότυπο για τους Έλληνες ζωγράφους και συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της Προσωπογραφίας του Αγώνα η οποία αποτέλεσε προσφιλές θέμα τους κατά το β' μισό του 19ου αιώνα προσβλέποντας στη διαφύλαξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των πρωταγωνιστών της Εθνικής Ανεξαρτησίας.