Παρουσιάστηκε το συλλεκτικό ημερολόγιο του Πολιτιστικού Ομίλου Ξηρολιβάδου (φωτογραφίες)

Το νέο ημερολόγιο του 2019 παρουσίασε ο Πολιτιστικός Όμιλος Ξηρολίβαδου, την Τετάρτη 19 Δεκεμβρίου, στο ζαχαροπλαστείο «ΣΕΡΕΜΕΤΑ» στην Βέροια.

Η παρουσίαση πραγματοποιήθηκε ανάμεσα σε μέλη του συλλόγου και φίλους του Ξηρολιβάδου.

Το ημερολόγιο είναι συλλεκτικό κι έχει θέμα «Χρόνος, έτος, εποχές, μήνες, εβδομάδες στα βλάχικα/αρμάνικα».

Η μελέτη και τα κείμενα που συνοδεύουν το ημερολόγιο και τους μήνες της έκδοσης ανήκουν στον Ξηρολιβαδιώτη Ομότιμο Καθηγητή Γλωσσολογίας στο Α.Π.Θ. Αντώνη Μπουσμπούκη.

Την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο χοροδιδάσκαλος του Ομίλου και συγγραφέας Ιωάννης Τσιαμήτρος, ενώ μέρος των φωτογραφιών προέρχεται από το πλούσιο αρχείο του ιατρού Αναστάσιου Βασιάδη.

Την εκδήλωση χαιρέτησε ο πρόεδρος του Ομίλου Βασίλης Χασιώτης λέγοντας ότι το νέο ημερολόγιο είναι συλλεκτικό όπως και τα προηγούμενα του συλλόγου. Κάθε έκδοσή του είναι διαφορετική όσον αφορά στο στήσιμό του, τα κείμενα που είναι ειδικές μελέτες του κ. Μπουσμπούκη και την γενική αισθητική του. Όλα μαζί τα ημερολόγια θα μπορούσαν να γίνουν βιβλίο που θα αφορά την παράδοση του τόπου μας.

Στη συνέχεια τον λόγο πήρε ο χοροδιδάσκαλος του Ομίλου και συγγραφέας Ιωάννης Τσιαμήτρος. Ξεκινώντας διάβασε την επιστολή που απέστειλε ο κ. Μπουσμπούκης καθώς δεν μπόρεσε για λόγους ανωτέρας βίας να παρευρεθεί στην εκδήλωση.

«Ο άνθρωπος για να τοποθετήσει τον εαυτό του μέσα στον χώρο, όπου ζούσε και ζει, και να μην χαθεί και να προσανατολίζεται σωστά, όρισε τα 4 σημεία του ορίζοντα.

Ο άνθρωπος, για να μην ξεχνάει τα περασμένα, τοποθέτησε τον εαυτό του μέσα στον χρόνο, στη ροή του οποίου κυλάει η ζωή του, και χώρισε τον χρόνο σε 4 εποχές.

Οι πρόγονοί μας μοίραζαν τη ζωή τους ανάμεσα στο βουνό και τον κάμπο ως προς τον χώρο, και τον χρόνο τον χώρισαν σε καλοκαιρινή και χειμωνιάτικη εποχή με δύο χρονικές σημαδούρες, δύο χρονικές τομές: από τον Άγιο Γεώργιο μέχρι τον Άγιο Δημήτριο και από τον Άγιο Δημήτριο μέχρι τον Άγιο Γεώργιο. Έτσι, ενοποίησαν τον άνοιξη με το καλοκαίρι και το φθινόπωρο με το χειμώνα. Το ίδιο ενοποιημένη εμφανίζεται και η οικονομική ζωή τους, που αρθρωνόταν σαν κάθετη αλυσίδα με πρώτο κρίκο τον   κτηνοτροφία,   που με το πολύτιμο   μαλλί τροφοδοτούσε τη βιοτεχνία του αργαλειού. Τα προϊόντα της βιοτεχνίας μετέφεραν oι κιρατζήδες, ενώ τους κιρατζήδες / αγωγιάτες προσλάμβαναν οι έμποροι. Έτσι, παλεύοντας με τις καιρικές συνθήκες, τις δυσκολίες κατά τις μετακινήσεις και τους κίνδυνους από ζουλάπια, ληστές και την αρπακτική διάθεση των οργάνων της εξουσίας, τα έβγαζαν επάξια χέρα και συνέχιζαν τη ζωή τους με τίμιο κη νοικοκυρεμένο τρόπο.

Ο χρόνος για τους Αρμάνους και τα ζωντανά τους ήταν μια κυρίαρχη έννοια, που σημάδευε τη ζωή τους περισσότερο έντονα απ' ό,τι άλλες πληθυσμιακές ομάδες.

Στα βουνά, το καλοκαίρι σήμαινε ανοιχτά βοσκοτόπια με κύριο εορταστικό σταθμό τον Δεκαπενταύγουστο, οπότε αντάμωναν οι ξενιτεμένοι, γιόρταζαν με χορούς, με προξενιά, βαφτίσια και γάμους.

Ο χειμώνας ήταν εποχή που κάθε τσελιγκάτο τραβούσε στα πατροπαράδοτα ενοικιαζόμενα βοσκοτόπια του. Η ζωή στον κάμπο δεν ήταν παρά η παρατεινόμενη προσμονή για το «πότε θ' ανοίξει ο γάβρος και η οξυά, να βγουν οι Βλάχοι στα βουνά».

Το θέμα λοιπόν είναι: έτος, εποχές, μήνες, εβδομάδες με ονομασίες της ελληνο-ρωμαϊκής εποχής στα βλάχικα - αρμάνικα, τη δεύτερη γλώσσα του Γένους, όπως ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος χαρακτήρισε τη λατινογενή μας λαλιά. Και είναι, πράγματι, η δεύτερη γλώσσα των Ελλήνων ή Ρωμαίων / Ρωμιών, καθώς η Βυζαντινή αυτοκρατορία, η Ρωμανία των Ποντίων, ξεκίνησε τη χιλιόχρονη ιστορική της πορεία μ' επίσημη κρατική γλώσσα τα λατινικά για τους τρεις πρώτους δημιουργικούς αιώνες της.

Το ημερολόγιο του 2019 με θέμα τον χρόνο στ' αρμόνικα - βλάχικα σημειώνει από μέρους μου το τέρμα ημερολογίων, που κυκλοφόρησαν με την φιλότιμη προσπάθεια των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του Πολιτιστικού Ομίλου Ξηρολιβάδου.

Η σειρά ημερολογίων μ' επιλεγμένα θέματα γύρω από το αγαπημένο μας χωριό, προσφέρει — πιστεύω - μια μερική, έστω, εικόνα του, αρκετή ωστόσο να συντηρήσει τη μνήμη ορισμένων πλευρών-του για τις παρούσες κι επερχόμενες γενεές Ξηρολιβαδιωτών.

Κάθε χωριό δικαιούται την αγάπη των παιδιών του, όταν όμως πρόκειται για χωριό σαν το δικό μας Ξηρολίβαδο, η αγάπη προς αυτό δεν είναι χρέος αλλά έμπνευση κι έρωτας για τη γύρω φύση, όπου το μοναδικό ανάγλυφό του συνταιριάζεται αρμονικά ανάμεσα στο πεδινό και το ορεινό του μέρος.

Για το χωριό μας ό,τι και να γράψει κανείς, όσο και να το εξυμνήσει, τα λόγια έρχονται παρακάτω από αυτό που είναι. Τα αισθητικά και ψυχικά βιώματα, που ενσταλάζει στη διαδοχή των τεσσάρων εποχών, παραμένουν αδύνατο να εκφραστούν. Αλλά, το Ξηρολίβαδο, ορεινός σταθμός από τα παλιά στη μέση της βασιλικής οδού του Φιλίππου, πέρα από τη φυσική του ομορφιά, έχει και ιστορική διάσταση με το πέρασμα Μακεδόνων, Ρωμαίων, Βυζαντινών και Τούρκων από τον λιθόστρωτο δρόμο που διέσχιζε την πεδιάδα του και τραβούσε για την Ήπειρο. Το Ξηρολίβαδο ανέδειξε και ηρωικές μορφές σαν τον Τάσο Καρατάσο, τον Λιόλιο τον Ξηρολιβαδιώτη, την οικογένεια του   μεγάλου γλωσσολόγου   Μανώλη Τριανταφυλλίδη   και άλλους. Έρχεται   από   το απώτερο παρελθόν και ξανοίγεται και θα ξανοίγεται στο μέλλον... Με την ευκαιρία των γιορταστικών ημερών που έρχονται, σας εύχομαι υγεία, χαρά και κάθε προκοπή στη διάρκεια του νέου έτους».

Ακολούθησε η ομιλία του κ. Τσιαμήτρου ο οποίος είπε «Το φετινό συλλεκτικό ημερολόγιο του Πολιτιστικού Ομίλου Ξηρολιβάδου ασχολείται με τον χρόνο και ειδικότερα με τις εποχές, τους μήνες και τις εβδομάδες στα βλάχικα ή αρμάνικα. Είναι μια εργασία, που έχει την επιστημονική σφραγίδα του συγχωριανού μας ομότιμου καθηγητή στο ΑΠΘ , κου Αντώνη Μπουσμπούκη.

Θεωρώ, βέβαια, ότι το αντικείμενο είναι τεράστιο και, όσον αφορά την επιστήμη της Γλωσσολογίας, θα μπορούσε να είναι θέμα πολλών ειδικών συνεδρίων.

Ο κος Μπουσμπούκης, μέσα στα στενά όρια ενός ημερολογίου κατάφερε, κατά τη γνώμη μου, να σκιαγραφήσει τις χρήσιμες γνώσεις του, τόσο ως ειδικός επιστήμονας, όσο και ως αυθεντικός ομιλητής των βλάχικων και με βλάχικη καταγωγή.

Έτσι, νομίζω ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο κος Αντώνης είναι ένας από τους ελάχιστους στην Ελλάδα, που θα μπορούσε να μας διαφωτίσει καλύτερα για τις εποχές, τους μήνες και τις εβδομάδες στα βλάχικα.

Εγώ το μόνο που θα κάνω είναι να αναπαράγω με, όσο γίνεται, πιο απλό και σύντομο τρόπο το κείμενο του καθηγητή.

Όπως οι ημινομάδες ορεισίβιοι κτηνοτρόφοι, έτσι και οι δικοί μας Ξηρολιβαδιώτες θεωρούσαν ως πραγματική πατρίδα το ορεινό πατρογονικό τους χωριό τους καλοκαιρινούς μήνες. Εκεί έκαναν, από πάντοτε, τις σημαντικές εκδηλώσεις της ζωής τους, όπως τα προξενιά, τους γάμους, τα βαφτίσια και τους λαϊκοθρησκευτικούς κύκλιους χορούς τους. Εκεί ήταν το σημείο αναφοράς τους!

Στα βλάχικα η λέξη anu σημαίνει «έτος». Αν το πούμε στον πληθυντικό αριθμό, δηλαδή anj τότε έχουμε την έννοια «έτη», αλλά και γενικά τον «χρόνο». Λέμε Anjlji trecu που σημαίνει «περνάνε τα χρόνια», δηλαδή ο χρόνος. Μπορούμε ακόμα να χρησιμοποιήσουμε και τη λέξη kiro στα βλάχικα από την ελληνική λέξη «καιρός» καi, με την έννοια των κλιματολογικών συνθηκών. Δηλαδή «κιρόλου ιάστι μπούνου» ( ο καιρός είναι καλός).

Πάντως, σημαντικές και ενδιαφέρουσες είναι οι εμπεριστατωμένες αναλύσεις που κάνει ο κος Μπουσμπούκης στο θέμα σχετικά με το 'έτος' και τον 'χρόνο' και αξίζει να τις διαβάσει κανείς.

Μη ξεχνάμε ότι και στα βλάχικα υπάρχει η λέξη eta που σημαίνει «χρόνος», «αιώνας», «μια φορά», «εποχή», «περιστάσεις» κλπ.

Στα βλάχικα η γενική έννοια «εποχές του χρόνου» δεν εκφράζεται από κάποια ειδική λέξη. Το ίδιο - βέβαια - σημειώνεται και σε νεοελληνικά ιδιώματα.

Ωστόσο, η κάθε ξεχωριστή εποχή του έτους δηλώνεται με μια συγκεκριμένη λέξη. Η άνοιξη στα βλάχικα λέγεται prumuveara. Ετυμολογικά σημαίνει το πρώτο καλοκαίρι, γιατί veara στα βλάχικα είναι το καλοκαίρι.

Πάντως, σε όλες τις ρωμανικές γλώσσες ο τύπος αυτός με την έννοια «άνοιξη» συναντάται περίπου ο ίδιος: για παράδειγμα primavera στα ιταλ., ισπαν., πορτογαλ. και καταλανικά.

Πρέπει να πούμε ότι η ρίζα της λατινικής λέξης vere είναι ίδια με το ελληνικό έαρ, που σημαίνει «άνοιξη» και στις δύο γλώσσες. Επειδή η άνοιξη με το καλοκαίρι συγγενεύουν σημασιολογικά, μας λέει ο καθηγητής ότι το vere μετακινήθηκε για να εκφράσει την έννοια «καλοκαίρι». Και το κενό αναπληρώθηκε από το primavera που σημαίνει «πρώτο καλοκαίρι», δηλ. «άνοιξη» στην όψιμη λατινική, γι αυτό είναι λέξη πανρωμανική.

Άρα, στα βλάχικα η άνοιξη λέγεται prumuveara και το καλοκαίρι veara.

Το φθινόπωρο λέγεται   toamna και ανάγεται στο λατινικό autumnus.

Ο χειμώνας αποδίδεται με τη λέξη iarna. Η λέξη παράγεται από την περίφραση tempora hiberna που σημαίνει «χειμωνιάτικοι καιροί». To hibernus προκύπτει από το hiems - emis που σημαίνει «χειμώνας». Άρα, βλέπουμε ότι υπάρχει σχέση με τα ελληνικά.

Στα βλάχικα ο 'μήνας' λέγεται mesu και προέρχεται από το λατινικό mense, που σημαίνει μήνας. Το αρχαίο ελληνικό μην-μηνός και το λατινικό mense - mensis έχουν σχέση ετυμολογικά με το Φεγγάρι ή τη Σελήνη. Στα ρουμάνικα, άλλωστε, η λέξη luna σημαίνει φεγγάρι και μήνας ταυτόχρονα.

Στα αρχαία ελληνικά η μήνη σημαίνει Σελήνη. Από εκεί προήρθε και η λέξη μήνας, γιατί ο χρόνος μιας περιφοράς της Μήνης, δηλαδή της Σελήνης, γύρω από τη Γη διαρκεί περίπου 30 ημέρες.

Στους αρχαιοελληνικούς χρόνους υπήρχε άλλο ημερολόγιο και άλλο ονοματολόγιο για τους μήνες. Στα σημερινά ελληνικά χρησιμοποιούμε ονομασίες μηνών, που ανάγονται στους αιώνες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Για τους Ρωμαίους η χρονιά άρχιζε με τον μήνα Μάρτιο, ενώ για τους Βυζαντινούς, τον Σεπτέμβριο.

Ο Ιανουάριος, ως μήνας αφιερώθηκε στο θεό Ιανό, ο οποίος ήταν ο ιερός θεός των Ρωμαίων. Στα βλάχικα τον λένε γινάρου. Ο λαός ετυμολόγησε λανθασμένα το μήνα αυτό από τη λέξη γέννα μας λέει ο κος Μπουσμπούκης.

Ο Φεβρουάριος, στα αρμάνικα Flivaru. λέγεται ακόμα στα βλάχικα Shcurtu, δηλαδή κοντός, γιατί έχει λιγότερες μέρες. Κι εδώ επίσης παρετυμολογήθηκε από το λαό με τη φράση ‘το Φλεβάρη η γης φλεβίζει’ δηλαδή ανοίγουν οι φλέβες των πηγών.

Ο Μάρτιος λέγεται στα βλάχικα Martsu και ετυμολογείται από το λατινικό Mars που σημαίνει Άρης, ο Θεός του Πολέμου. Βέβαια, στους Ρωμαίους ήταν ο πρώτος μήνας του έτους και για την δυναμική έναρξη του χρειαζόταν ένας πολεμικός Θεός.

Ο Απρίλης στα αρμάνικα αποδίδεται με το Aprilu. Στα λατινικά το aprilis ανάγεται στο ρήμα aperio που σημαίνει «ανοίγω». Πράγματι, με αυτή την έννοια έχουμε και την Άνοιξη στα ελληνικά.

Ο Μάης στα βλάχικα λέγεται Maiu. Ο τύπος 'Μάιος' ανάγεται στο επίθετο maius της λατινικής και σημαίνει «της Μαία» που είναι αρχαία θεότητα, η ελληνική Μαία, η μητέρα του Ερμή.

Ο Ιούνιος λέγεται Θiristi, ο μήνας που θερίζουν τα σιτηρά. Είναι προφανές ότι είναι παρμένο από τα λαϊκά ελληνικά ιδιώματα.

Ο Ιούλιος από την άλλη μεριά λέγεται Alunaru. πάλι όπως στα λαϊκά ελληνικά ιδιώματα, ο Αλωνάρης, ο μήνας, δηλαδή, που αλωνίζουν.

Άvyustu λέγεται ο Αύγουστος. Ο μήνας αυτός είναι ο μήνας της αφθονίας και μας παραπέμπει στη χρυσή εποχή του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αύγουστου.

Όπως βλέπουμε, οι μήνες, που μέχρι εδώ έχουμε εξετάσει, είναι στα βλάχικα προσαρμοσμένοι προς τα ελληνικά, που με τη σειρά-τους προέρχονται από το ρωμαϊκό ημερολόγιο.

Ο Σεπτέμβριος λέγεται Aγizmaciunu. Στα βλάχικα Aγizmu σημαίνει «τρυγώ». Άλλωστε, στα νεοελληνικά ιδιώματα έχουμε για το μήνα αυτό το Τρυγητής ή και του Σταυρού λόγω της γιορτής της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού.

Sumedru ονομάζεται ο Οκτώβριος στα βλάχικα, ενώ Brumaru λέγεται ο Νοέμβριος. Bruma στα βλάχικα είναι η πάχνη. Και στα νεοελληνικά ιδιώματα ο μήνας αυτός λέγεται Παγνιστύς.

Τέλος ο Δεκέμβριος στα βλάχικα λέγεται Andreu που μάλλον συνοδεύεται από τη γιορτή του Αγίου Ανδρέα ή από το γεγονός ότι το χιόνι αντριώνει.

Στα βλάχικα η εβδομάδα λέγεται saptamana. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό septimana και η ίδια περίπου λέξη παραδίνεται στις νεολατινικές γλώσσες.

Ο αριθμός 7 της εβδομάδας έχει βαθειές ρίζες στον χώρο του συμβολισμού. Είναι το αριθμητικό αρχέτυπο, που το συναντάμε σε πολλές κουλτούρες, όπως π.χ. σε μνημεία της Μακεδονίας (7 πύλες στο παλάτι της Βεργίνας), 7 πλανήτες του ηλιακού συστήματος, 7 ημέρες της Δημιουργίας κτλ.

Κι ενώ στα ελληνικά οι μέρες ονομάζονται με τη σειρά χρονικής διαδοχής (Δευτέρα, Τρίτη...), στις νεολατινικές/ρωμανικές γλώσσες ταυτίζονται σχεδόν με τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος. Έτσι έχουμε στα βλάχικα: Dumanica τη Κυριακή, την ημέρα του Κυρίου.

Luni τη Δευτέρα, από το λατινικό lunis dies, η ημέρα του Φεγγαριού.

Martsa είναι η Τρίτη, από το λατινικό Martis (dies), η ημέρα του Άρη.

Niercuri η Τετάρτη, από το λατινικό Mercuris (dies), η ημέρα του Ερμή.

Gioi είναι η Πέμπτη, από το λατινικό Jovis (dies), η ημέρα του Αία.

Vinjiri η Παρασκευή, από το λατινικό Veneris (dies), ηημέρα Αφροδίτης.

Sambata το Σάββατο, που κανονικά ανάγεται στο εβραϊκό schabbath, που σημαίνει γιορτή, αργία».

Τελειώνοντας την ομιλία του, επεσήμανε ότι ο κ. Μπουσμπούκης, πέρα από την αγάπη του για το χωριό του, διαπραγματεύτηκε το συγκεκριμένο θέμα με γνήσιο και ψυχρό επιστημονικό τρόπο χωρίς ιδεοληψίες και εμμονές κι αυτό προσπάθησε να παρουσιάσει.